“Duitsers moeten ook excuses aanbieden voor Armeense Genocide”

Waarom deze documentaire?

Sinan: “De eigenlijke aanleiding van deze documentaire vormt de moord op Hrant Dink, nu ruim acht jaar geleden. Dink was een Armeense journalist in Turkije die bekend stond om zijn verzoenende opstelling. Hij is vermoord door een Turkse nationalist. Het feit dat de gematigde Dink werd vermoord was een enorme schok en zorgde voor meer bewustwording onder de Turken. Hij was vermoord omdat hij aandacht vroeg voor de Armeense Genocide, terwijl Turkije nog steeds ontkent dat er een genocide heeft plaatsgevonden. Na de moord op Dink ben ik hier veel over gaan lezen. Ik kom uit het oosten van Turkije, uit Erzincan. Veel dorpen in die regio, waaronder het dorp waar mijn moeder vandaan komt, waren  vroeger Armeens. Na de Eerste Wereldoorlog hebben deze dorpen allemaal een Turkse naam gekregen en werden ze bewoond door Turken.
Twee jaar geleden heb ik de VARA een voorstel gedaan voor een documentaire. Ik wilde in 2015 een reis maken door Turkije en Armenië samen met een Armeniër, om op deze manier de ‘waarheid’ te achterhalen. Een Armeense journalist die ik had benaderd werd bang en haakte af. Ik heb daarna Ara benaderd om met mij deze documentaire te maken.”

Wat was jouw reactie?

Ara: “Op een dag ontdekte ik dat ik gebeld was door een 035-nummer. Ik belde terug en kreeg een medewerker van de VARA aan de lijn. Ik dacht eerst dat het misschien om een grap of een vergissing ging, maar later die avond werd ik opnieuw door dit nummer gebeld en kreeg ik Sinan te spreken. Hij kan flink oreren en vertelde honderduit over de plannen voor zijn documentaire. Het had iets onwerkelijks, hoewel ik gaandeweg steeds meer interesse kreeg. Pas aan het einde van ons telefoongesprek merkte Sinan nog even terloops op dat die andere journalist had afgehaakt.
Het onderwerp boeide mij en ik zei dat ik er goed over wilde nadenken. Hoewel ik natuurlijk wel van de Armeense Genocide had gehoord, had ik mij nog nooit in dit onderwerp verdiept en er ook nooit met mijn ouders over gesproken. Ik was nog een groen blaadje aan de boom.
Mijn ouders wilden mij nooit lastigvallen met de verhalen van hun ouders en grootouders. Ze woonden in een nieuw land en wilden daar een nieuw leven opbouwen. Ze wilden hun kinderen niet opzadelen met de pijn uit het verleden.”

Sinan, hoe was dat bij jouw ouders?

Sinan: “Ook mijn ouders spraken niet over de gebeurtenissen van 100 jaar geleden, uit schaamte denk ik.”
Ara: “Bij mijn familie was er denk ik ook schaamte, schaamte dat de Armeniërs zich niet hebben kunnen verdedigen.”

Maar ik neem aan dat jouw familie, Sinan, de Armeense Genocide niet als genocide beschouwt?

Sinan: “Dat klopt. Mijn grootvader had het wel eens over het ‘Armeense verraad’. De Armeniërs zouden de Turken hebben verraden in de Eerste Wereldoorlog en in opstand zijn gekomen. In 1917 zijn er ook vijftien familieleden van mij vermoord door de Armeniërs.
Toch klopt het beeld van mijn grootvader niet. Er zijn ruim 800.000 Armeniërs systematisch vermoord door de Turkse regering. Hoewel er daarna zo’n 100.000 Turken zijn vermoord door Armeense troepen valt dit niet met elkaar te vergelijken. Cijfermatig niet, maar ook qua motivatie niet. De Armeniërs werden systematisch vermoord, het was een genocide. De Turken werden vermoord uit wraak voor deze genocide.
Wat ik ook heel schokkend vond was dat veel ziekenhuizen, straatnamen en ook wijken vernoemd zijn naar de Jong-Turken, de officieren die 100 jaar geleden leiding gaven aan de massaslachtingen op de Armeniërs. Dat straten in een voormalige Armeense stad naar de bedenkers van de Armeense Genocide zijn vernoemd is heel wrang.
Waarom eer je de Turkse Oscar Schindlers niet, die met gevaar voor eigen leven het leven van Armeniërs redden? Wanneer je de genocide niet erkent erken je ook de gewetensvolle Turken niet. Had er verzoening tussen de Duitsers en de Joden kunnen plaatsvinden als de Duitsers de Holocaust nog steeds zouden ontkennen? Er werden acht Turkse gouverneurs die niet wilden meewerken aan de genocide uit hun functie gezet. Enkele daarvan zijn ook vermoord. Deze mensen durfden nee te zeggen.”

Maar waarom doet Turkije zo moeilijk en durft men het verleden niet onder ogen te zien? Is het eergevoel? Is het trots?’

Sinan: “Dat, en de angst voor herstelbetalingen. Er zijn veel Armeense bezittingen geroofd, denk aan al die huizen en dorpen, die willen ze misschien terug. Daarnaast wil Turkije de genocide niet erkennen met het oog op Azerbeidzjan. Armenië bezet op dit moment Nagorno-Karabakh, wat officieel bij Azerbeidzjan hoort. Turkije steunt Azerbeidzjan en vindt dat Armenië dit gebied terug moet geven. Een Azerbeidjaanse organisatie zat trouwens ook achter de demonstratie in 2014 in Almelo. Er demonstreerden toen veel Turken tegen een Armeens monument ter nagedachtenis aan de Armeense Genocide, maar de bussen die deze Turken naar het demonstratieterrein vervoerden waren gehuurd door een Azerbeidjaanse club.”
Ara: “Overigens wil ik mij ook distantiëren van Armeense nationalisten die misbruik maken van de Armeense Genocide. Sommigen noemden de oorlog in de jaren negentig met Azerbeidzjan de voortzetting van de Armeense Genocide. Dat is onzin. Toen we bezig waren met de documentaire wilde ik voorbij het welles-nietes-spelletje kijken, ik wilde ook het Turkse perspectief begrijpen. Soms was het wel moeilijk om objectief te blijven. Mijn familiegeschiedenis deed wat met me. Een deel van mijn familie is vermoord. Ik zie zo weer die vrouw voor mijn ogen die nooit lachte, het komt zo heel dichtbij.”
Sinan: “Vlakbij het dorp waar ik vandaan kom is een klif. Als je daar een steen naar beneden gooit duurt het twaalf seconden voordat deze steen op de grond valt. In juni 1915 zijn er duizenden Armeniërs van deze klif naar beneden gegooid. Gruwelijk.”
Ara: “De rivier de Eufraat kleurde volgens ooggetuigen rood als gevolg van het bloed van de vermoorde Armeniërs. Ook zou de rivier van koers zijn veranderd omdat de vele lijken voor een opstopping zouden hebben gezorgd. Toch hoorden we ook een verhaal over een Turkse soldaat die niet op de Armeniërs durfde te schieten en daarom maar in de lucht schoot.”
Sinan: “Het is onvergeeflijk dat men Armeense vrouwen en kinderen door een woestijn heeft laten lopen naar de Syrische steden Aleppo en Deir ez-Zor. Het is geklets dat dit geen vooropgezette moord was.’
Ara: “De Holocaust heeft de gaskamers, de Armeense Genocide de Valley of dry bones, waar tienduizenden lijken liggen. Overigens ligt deze vallei nu in ISIS-gebied, net als Deir ez-Zor. We konden hier helaas dus niet naartoe.
Hrant Dink heeft trouwens gelijk. De Amerikanen en de hele wereld kunnen de Armeense Genocide erkennen en Frankrijk mag het ontkennen van deze genocide zelfs strafbaar stellen, maar zolang de Turken alles blijven ontkennen is er geen oplossing. Het gaat uiteindelijk om de verzoening tussen de Turken en de Armeniërs.”

Is het puur een kwestie tussen de Turken en Armeniërs, of hebben ‘wij’ (Westerlingen, buitenstaanders) er toch ook iets mee te maken?

Sinan: “Opvallend was dat veel Duitsers getuige waren van de Armeense Genocide. De Turken en de Duitsers waren tijdens de Eerste Wereldoorlog bondgenoten. De Turken waren economisch en militair helemaal afhankelijk van Duitsland. Toen vlak voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog pogroms tegen Grieken werden georganiseerd, werden deze stopgezet toen de Duitsers hiertegen protest aantekenden. Tegen de massamoord op de Armeniërs deed Duitsland niets. Dit werd stilzwijgend goedgekeurd. Alleen protestantse Armeniërs werden door Duitsland geholpen. Ik ben met Ara in de Duitse archieven geweest. De Duitsers wisten precies wat er gebeurde met de Armeniërs. Ze zagen alles. Zelfs de lijken in de straten. Ze deden echter niets. De Duitsers moeten ook excuses aanbieden voor de Armeense Genocide.”
Ara: “Interessant. Hier hebben we het tijdens de documentaire eigenlijk helemaal niet over gehad. Maar ik ben het wel met je eens denk ik.”

Heeft het maken van deze documentaire nog vervelende gevolgen gehad voor jullie? Zijn jullie nog bedreigd door nationalistische Turken en Armeniërs?’

Sinan: “Naar aanleiding van onze documentaire heb ik inderdaad een aantal vervelende mailtjes gekregen van boze Turken die mij een nestbevuiler vonden. Gelukkig ben ik niet bedreigd, maar leuk waren deze mailtjes niet. Zo zou ik geen echte Turk zijn en men vond dat ik beter een documentaire had kunnen maken over de Nederlandse oorlogsmisdaden in Indonesië of over de Nederlandse rol in de Trans-Atlantische slavenhandel. Allemaal leuk en aardig en daar zou ik ook best een documentaire over willen maken ooit, maar ik was met dit verhaal bezig omdat ik dit nu belangrijk vond.
Turkije gaat tegenwoordig wel meer ontspannen om met het verleden dan vroeger. Dat komt mede door de AKP-partij, die is niet zo nationalistisch. Erdogan erkende vorig jaar dat er in 1915 veel Armeniërs waren omgekomen. Hij wilde dit echter geen genocide noemen.”
Ara: “Gelukkig heb ik geen last van vervelende mailtjes en dergelijke gehad. Het klopt wat Sinan zegt over meer ontspannenheid. In de boekhandels van Istanbul zijn boeken verkrijgbaar waarin de Armeense Genocide wordt erkend en ook op een wetenschappelijk congres dat we bezochten werd in alle vrijheid de Armeense Genocide benoemd.”

Is er dus nog hoop op verzoening?

Sinan: “Het is natuurlijk vreselijk dat Hrant Dink vermoord werd, maar zijn dood heeft de Turken en Armeniërs misschien wel dichter bij elkaar gebracht. Dat uitgerekend iemand die voor verzoening pleitte dit met zijn leven moest betalen… Er hebben meer dan 300.000 Turken meegelopen aan een stille tocht.”
Ara: “De moord op Dink was inderdaad misschien wel het startschot om verder na te denken.”