“Durf de inrichting van onze wereld ter discussie te stellen”

Wie is Job de Haan?

“Ik ben in 1950 geboren in Utrecht en ga, na het Christelijk Gymnasium, theologie studeren aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Naast mijn studie heb ik talrijke bijbaantjes waaronder dat van pastoraal medewerker in Leiderdorp en Amsterdam-Oost. Eind jaren zeventig solliciteer ik bij de Interkerkelijke Omroep in Hilversum en word eindredacteur radiokerkdiensten. In contact met mijn nieuwe collega’s word ik gegrepen door de journalistiek en maak de overstap. Intussen slaag ik na dertien jaar alsnog voor mijn predikantsdoctoraal, maar de journalistiek laat mij niet meer los: twaalf jaar radio, negen jaar televisie en tot 2013 opnieuw bij de radio, nu als hoofdredacteur. Na mijn vervroegd pensioen word ik politiek actief bij GroenLinks als bestuurslid bij De Linker Wang, de onafhankelijke werkgroep voor religie en levensbeschouwing. Daar ben ik inhoudelijk verantwoordelijk voor de organisatie van themabijeenkomsten voor de achterban van De Linker Wang en andere belangstellenden.”

Hoe en waarom ben je actief geworden voor De Linker Wang? En kun je wat vertellen wat deze werkgroep precies is en doet?

“Omdat ik vind dat ik als onafhankelijk journalist geen lid van een politieke partij kan zijn, heb ik gewacht tot mijn pensioen bij de IKON. Directe aanleiding was voor mij het aantreden van Jesse Klaver als leider van de partij waardoor er nieuwe energie in de partij kwam.

De Linker Wang wil een platform zijn voor religie en levensbeschouwing binnen GroenLinks waar leden met elkaar van gedachten – en daden – kunnen wisselen over hun inspiratiebronnen. We onderschrijven dat GroenLinks een seculiere partij is en staan geen politiek op religieuze grondslag voor, maar we willen wel met elkaar in gesprek over waar onze motivatie voor linkse, groene en progressieve politiek vandaan komt. Hoewel de meesten een christelijke achtergrond hebben, hopen wij ook op input en deelname van anderen; ook rekenen wij nadrukkelijk het humanisme in de volle breedte als levensbeschouwing daartoe. Onze hoofdactiviteit is het organiseren van themabijeenkomsten over ethische en morele zaken. Maar ook bij congressen laten we van ons horen en nemen we standpunten in. Zo vonden wij op het laatste congres dat de partijleiding zich te weinig uitgesproken kritisch opstelde ten aanzien van Israël als bezetter van Palestina.”

Op 2 april viert De Linker Wang zijn dertigjarig bestaan met een symposium. Wat mogen we verwachten?

“Een veelbelovende bijeenkomst in een passende entourage in het Stadsklooster in Utrecht, een voormalige, fraai geconserveerde katholieke kerk middenin de multiculturele wijk Lombok. We zijn er trots op dat we vijf vooraanstaande sprekers met verschillende achtergrond aan het woord zullen krijgen. Keynote spreker is Corinne Ellemeet, vicefractievoorzitter van GroenLinks in de Tweede Kamer. Zij is de nummer twee na Jesse Klaver en ik heb goede hoop dat zij met een heel fundamentele analyse en visie komt, vergelijkbaar met de recente HJ Schoo-lezing door Sigrid Kaag.

Waar ik ook veel van verwacht is het verhaal van filosoof Joke Hermsen. Ik heb het afgelopen half jaar veel van haar gelezen en genoten van haar inzichten. In een puur politiek essay getiteld ‘Het tij keren’ uit 2019, haakt zij aan bij de joodse filosofe Hannah Arendt en de revolutionaire Poolse denker Rosa Luxemburg. Aan de andere kant stelt zij dat kunst onontbeerlijk is voor de democratie en benoemt zij kunst als ware tegenmacht waar in de Tweede Kamer zoveel over te doen is.

Verder twee theologen: de Remonstrantse publicist Joost Röselaers en de eerste vrouwelijke Theoloog des Vaderlands Janneke Stegeman. Röselaers verwijt hedendaagse politici dat zij geen besef hebben voor wat hij noemt het ’transcendente’, datgene dat ons eigen bestaan overstijgt. Dan gaat het niet om een of andere God die daar dan bij komt kijken, maar om een bepaalde mindset. Waarden die mensen boven puur eigenbelang of partijbelang trekken. Stegeman weet twee karakteristieken van zichzelf met elkaar te verbinden die binnen GroenLinks goed van pas kunnen komen. Zij ervaart openlijk zichzelf als gelovig, als iemand die het religieuze met zich meedraagt en tegelijkertijd ziet zij bij zichzelf weinig dat haar onderscheidt van ‘seculieren’.

Binnen GroenLinks is dat een minderheid. Veel partijkader wordt gevormd door babyboomers die in de jaren van ontzuiling en secularisatie afscheid hebben genomen van alles wat met religie te maken heeft. Ook in het coronadebat gaven vele van hen blijk van ongemak tot aversie en zelfs verwerping van levensbeschouwelijke elementen met het argument dat er niets tegen religie is, zolang dat zich maar achter de voordeur afspeelt. Als Linker Wang vinden wij een dergelijke houding een verarming van het interne politieke debat en een gemiste kans om met elkaar te praten over welke dromen wij dromen en idealen wij najagen als het gaat over wat ons wezenlijk bindt.

Ten slotte de vijfde spreker: Nadia Bouras. Zij is historicus en universitair docent aan de Universiteit Leiden. Zij kwam in het nieuws nadat ze een sticker op haar huisadres opgeplakt kreeg met de tekst ‘geobserveerde locatie’ daar aangebracht door Vizier op Links, een groep anonieme activisten die mensen als Bouras, die in het openbaar waarschuwen tegen extreem-rechts, tot in de privésfeer intimideren. Bouras deed aangifte en de actie leidde tot Kamervragen.

Waarom kiezen jullie juist voor het thema waardegedreven politiek?

“Wij hebben de Tweede Kamerverkiezingen in 2021 met ergernis en teleurstelling gevolgd. Er werd nauwelijks gedebatteerd over principiële politieke uitgangspunten en verschillen. Het was de campagne van de lege slogans. Het CDA kwam met ‘Nu doorpakken’ en D66 met ‘Nieuw leiderschap’ en de VVD met ‘Rutte, Rutte, Rutte’. Maar ook GroenLinks deed een duit in het lege leuzendebat. Ik hing – niet uit motivatie, maar uit loyaliteit – een poster achter mijn raam met de oproep ‘Meer toekomst, Meer GroenLinks’. Ook de flitsactie van Jesse Klaver om een poster te fabriceren met de namen van Lilian, Lilianne, Sigrid en Jesse was bij uitgave al kansloos omdat zo’n progressief blok helemaal niet bestond. Politieke spelletjes terwijl fundamentele inhoud en uitgangspunten ontbraken.

Daar hebben wij een tegengeluid op willen laten horen door een oproep van de filosofe Welmoed Vlieger in een column in Trouw, begin dit jaar, tot de onze te maken. Zij schreef: ‘Wat is er met de waardegedreven politiek gebeurd? Waar zijn de eigen overtuigingen, de innerlijkheid in combinatie met het politieke vakmanschap gebleven? (…) Dat politici niet meer de taal spreken van waardegedreven politiek beschouw ik niet alleen een verarming maar ook als een groot risico. De vraag wat een goede samenleving is, dreigt steeds verder naar de achtergrond te raken’.”

Wat zie jij als de bronnen van zo’n waardegedreven politiek en staan deze bronnen ook onder druk? Hoe analyseer je dat zelf?

“Ik heb mij de afgelopen negen maanden beziggehouden met het begrip ‘waardegedreven’ en in het bestuur hebben we bijvoorbeeld intensief gediscussieerd of het waardegedreven of waardengedreven – dus meervoud – zou moeten zijn. Uiteindelijk is het zonder tussen -n geworden, omdat het niet om de zoveelste opsomming van politieke waarden gaat, waarbij het een soort kwartetten wordt – Esther Ouwehand: ik heb hier voor het CDA het rentmeesterschap, mag ik dan van D66 de halvering van de veestapel? Lilian Marijnissen: mag ik van de PvdA de solidariteit, dan krijgt de VVD van mij de toeslagenaffaire – Ook moet het geen herhaling worden van het waarden- en normendebat uit de periode-Balkenende. Dat soort zaken doet het altijd goed als er partijprogramma’s moeten worden opgesteld, maar als daar dan harde politieke consequenties uit moeten worden getrokken, dan blijken die te sneuvelen op het blok van haalbaarheid, draagvlak en betaalbaarheid.

Waardegedreven politiek zou zoiets kunnen of moeten zijn als het aan de orde stellen van bepaalde vragen en daar dan zelf een toekomstvisie tegenover stellen. Klinkt behoorlijk vaag, zo niet bij Welmoed Vlieger: “Over waardegedreven politiek wordt nogal eens gedacht dat zij zwevend zou zijn, en daar willen de meeste partijen graag verre van blijven. Liever brengen zij hun plannen aan de man als ‘realistisch’ en noodzakelijk. Dat uit zich ook in de slogans en trefwoorden waarmee partijen zich graag profileren: veel bombast, maar wat er nu eigenlijk gezegd wordt blijft volstrekt onduidelijk. De hoera-woorden verbergen evengoed een gebrek aan kennis van zaken als oprechte overtuigingen. Het is van allebei niets. ‘Een sterke staat’, ‘tegen marktwerking’, ‘meer samenhang en naar elkaar omzien’ – het is één grote brij.” Of Joke Hermsen: “Alles is onze tijd is gericht op het verhogen van de consumptie, het verhogen van de productie vanwege de winsten en het rendement. We leven in een louter vereconomiseerde samenleving, waar economische groei voor al het andere gaat. Wij hebben een heilig geloof in groei, in altijd meer, altijd groter, altijd hoger, altijd sneller.”

De wetenschapsjournalist Asha ten Broeke wijst erop dat het kapitalisme voor de meesten van ons is wat water is voor een vis: het is overal om ons heen, maar zo vanzelfsprekend aanwezig dat het bijna onzichtbaar is. En dan wordt deze term ook nog eens eufemistisch vervangen door neoliberalisme, waarbij ‘neo’ (nieuw) en ‘liberaal’ (vrijheid!) woorden zijn die bij iedere burger een sympathieke connotatie veroorzaken. Eerst werd dat neoliberalisme succesvol toegepast op onze economie, maar daar bleef het niet bij. Het werd een manier om de sociale werkelijkheid opnieuw vorm te geven. Ook de samenleving moest als een markt opereren, waarin mensen net als bedrijven een waarde hebben, steeds in competitie zijn met elkaar en verantwoordelijk zijn voor hun eigen succes. We zijn kopers en verkopers, consumenten en zelfverbeteraars. Zonder dat iemand het ons hoeft op te dragen, streven we er elke dag naar nog productiever te worden, gezonder, minder afgeleid. Voor kwetsbaarheid is geen plaats: niet van mensen, niet van de natuur, niet van de aarde. Meer kapitaal maken en slagen in de markt, daar gaat het om, aldus Ten Broeke.

Waardegedreven politiek is politiek die allereerst een haarscherpe röntgenfoto maakt die de vanzelfsprekendheid van het water voor de vis, de vanzelfsprekende inrichting van de wereld waarin wij onszelf hebben gebracht, ontmaskert en ter discussie durft te stellen; op alle niveaus. Daar tegenover moet dan een andere manier van politiek bedrijven ontworpen worden. Hoe die eruit moet zien?
Daarover gaat het symposium want daarvoor zijn geen blauwdrukken beschikbaar en daarop heeft niemand het pasklare antwoord. Dat zal in een brede discussie moeten plaatsvinden en zal dan ook van partij tot partij verschillen.”

Waarom zouden mensen het symposium niet mogen missen?

“Omdat we het gaan hebben over politiek-in-de-diepte, voorbij de hypes, voorbij de polarisatie om de polarisatie, voorbij de poppetjes, voorbij de slogans en de tweets. Het gaat om de vraag: In wat voor wereld willen wij leven en wat willen wij aan de generaties na ons doorgeven? Daarover laten vijf denkers en deskundigen hun licht schijnen en wordt het publiek uitgenodigd en uitgedaagd daarover mee te denken en te praten.”