Een eeuwenoude moraal verdwijnt niet zomaar

U bent hoogleraar Wijsbegeerte aan de VU. Waar richt uw huidige onderzoek zich op?

“De afgelopen twee jaar heb ik me uitgebreid verdiept in de geschiedenis van de moraal. Wat ik wil weten is waarop onze hedendaagse moraal berust. Uit welke processen komt zij voort en welke omstandigheden spelen daarin mee? De geschiedenis van het morele denken gaat al erg ver terug. Er zijn serieuze studies over de situatie van twee miljoen jaar geleden toen de mens is ontstaan. Had die eerste mens een moraal? En zo ja, wat voor een moraal was dat dan?”

Kunt u door dit onderzoek een antwoord formuleren op de vraag hoe onze huidige moraal in elkaar zit?

“Ja, voor een deel lukt dat. Ik denk zelf dat onze moraal is opgebouwd uit verschillende lagen. De eerste laag is zeer oud en stamt uit het dierenrijk. Vroeger werd gedacht dat morele waarden voortvloeiden uit het christendom, maar door onderzoek van onder ander de bioloog Frans de Waal weten we dat dieren die in een groep leven, ook een elementaire moraal hebben. Ze opkomen enerzijds op voor hun eigen belang maar ze zorgen ook voor anderen. Dieren blijken instaat om elkaar te troosten en om een gewonde groepsgenoot te verzorgen.

De tweede laag is zo’n 500 jaar voor Christus ontstaan toen niet alleen het confucianisme en het boeddhisme maar ook het jodendom en de Griekse filosofie zich ontwikkelden. Wat we in al deze stromingen terugzien, is een moraal die voor compassie en naastenliefde pleit. Dat zou je typisch menselijk kunnen noemen, omdat deze moraal verder reikt dan de grenzen van je eigen groep. Naastenliefde moet je ook hebben voor mensen uit een ander land.

De moderne moraal is uit deze twee lagen opgebouwd, maar per gebied zijn er verschillen afhankelijk van de invloed die daar is geweest. In Nederland zijn we beïnvloed door het joods-christelijke morele denken, terwijl ze in Azië onder invloed staan van het boeddhisme, hindoeïsme en confucianisme.”

Hoe kan deze kennis over de moraal een bijdrage leveren aan het debat over zingeving?

“Allereerst biedt deze kennis troost en bemoediging. De moraal heeft zo’n lange geschiedenis dat we niet hoeven te vrezen dat ze opeens verdwijnt. Daarnaast kunnen we, als we weten dat de moraal er vermoedelijk nog is, op zoek gaan naar de plaatsen waar die moraal zich openbaart.”

Kan dit ook helpen om het publieke debat over onze Westerse waarden te voeren en ons helpen onze waarden te formuleren?

“Dat zal lastig worden. In het publieke debat wil men zich vooral profileren. Het gaat om woorden die fel en polariserend op elkaar botsen . Daar is geen plek voor een genuanceerde discussie over waarden, idealen en morele beginselen. We moeten deze discussie met name in de praktijk voeren, zoals tijdens deze ‘Parade op het kroondomein van zin en levenskunst’.”