Hoe worden onze ideeën, gevoelens en waarden beïnvloed door anderen? Realiseren we ons wat we van anderen overnemen, wat we aan anderen ontlenen? Een baby is al druk bezig zijn of haar weg te zoeken in een lichamelijke en affectieve leefwereld waarin nabootsing een alomvattende rol speelt. En dit verdwijnt niet als kinderen opgroeien.
De mens wordt wel homo sapiens (denkende mens) genoemd. Er kwamen alternatieven zoals homo faber (de werktuig makende mens) of homo ludens (spelende mens). Hoe zit het met homo mimeticus , (de nabootsende mens), naar het Griekse woord mimesis dat voortkomt uit de wereld van theater, acteurs en mimespelers?
Het is onder deze titel, Homo Mimeticus, dat recent twee boeken zijn gepubliceerd, waarvan de eerste onlangs in een Nederlandse vertaling bij uitgeverij Noordboek. De auteur is Nidesh Lawtoo die sinds 2022 een leerstoel bekleedt aan de Universiteit van Leiden als professor Moderne en Eigentijdse Europese Literatuur en Cultuur. In november verzorgde hij de Girardlezing, georganiseerd door de Girard Studiekring, een organisatie die zich bezighoudt met het werk van René Girard (1923-2015), voor Lawtoo een belangrijke wegbereider.
Maar volgens Lawtoo is de geschiedenis van de mimese veel ouder en rijker dan wat Girard in zijn ‘mimetische theorie’ naar voren brengt en gaat deze in feite terug op Aristoteles en Plato. Vandaar dat hij voor zijn werkveld met een bredere benaming komt: mimetische studies.
Mimetische studies dus. Hoe zullen deze in de toekomst georganiseerd zijn? Ziet u zichzelf als een voorlopige leider? Of blijft ‘mimetische studies’ gewoon een noemer, zoals bijvoorbeeld bij ‘gender studies’?
“Mimetische studies als benaming is voortgekomen uit een European Research Council project waarover ik de leiding had aan de Katholieke Universiteit van Leuven van 2016 tot 2022. Hoewel ik de hoofdonderzoeker was die een subsidie had aangevraagd, heeft het van het begin af aan open gestaan voor een veelheid aan bijdragen. In eerste instantie kwamen deze van de leden van mijn team, maar ook van een aantal internationale collega’s aan wie we bijdragen hadden gevraagd via workshops, internationale conferenties en gezamenlijke publicaties. Hoewel het oorspronkelijke initiatief en het leggen van de theoretische basis van mij is uitgegaan, zijn de mimetische studies van onderop opgekomen.
De eerste publicaties in boeken en speciale uitgaven van tijdschriften leggen van dit pluralisme getuigenis af. Ik was ook erg blij met de ondersteuning en bijdragen van een aantal gerenommeerde internationale geleerden die ik geïnterviewd heb om mimetische studies voor een breder publiek toegankelijk te maken via HOM Videos. Het zijn geleerden die actief zijn in een veelheid aan werkvelden, zoals de filosofie (Jean-Luc Nancy), politieke theorie (William Connolly), feministische filosofie (Adriana Cavarero), complexiteitstheorie (Edgar Morin), posthumane studies (Katherine Hayles) en de neurowetenschappen (Vittorio Gallese).
Dus nee, ik zou mezelf niet een ‘leider’ willen noemen, want de mimetische studies staat heel gereserveerd tegenover leiders. Ik neem de verantwoordelijkheid voor de grondvesting van de mimetische studies en het voorstellen van de conceptuele grondslagen voor een nieuwe theorie van mimesis. Ik zie mezelf daarin meer als een bemiddelaar, een ring in een keten, of een doorgeefluik tussen een veelheid aan denkers die zich eigenlijk al binnen de mimetische studies aan het bewegen waren.”
Waarom denkt u dat het juist nu van belang is ons mimetische gedrag onder ogen te zien?
“Elke nieuwe generatie dient de mimese opnieuw te doordenken, omdat de sociale omgeving, de politieke contexten, de media en de technologieën die ons beïnvloeden steeds veranderen en nieuw onderzoek nodig maken. We leven in bijzonder gevaarlijke, snel veranderlijke en mogelijk catastrofale tijden, waarin het heel gemakkelijk is de mimetisch neigingen van de mens voor slechte doeleinden in te zetten.
Het meest duidelijke en in het oog lopende voorbeeld komt uit de politiek, zoals ik besproken heb in mijn Girardlezing vorig jaar: als we de keuze hebben tussen het verkiezen van een veroordeelde misdadiger met expliciet fascistische aspiraties, iemand die al een poging heeft gedaan de democratie onderuit te halen, of het voor het eerst verkiezen van een vrouw als president in de 21ste eeuw, dan heeft de meest vooraanstaande democratie nu gekozen voor de misdadige (nieuw) fascistische kandidaat. Als dat geen bewijs is dat we niet eenvoudigweg homo sapiens zijn, maar ook homo mimeticus, dan weet ik het ook niet meer.
En wat er in de VS gebeurt staat niet ver van ons af. Ook in Nederland hebben we een regeringscoalitie die aangestuurd wordt door een extreemrechtse partij die aan de macht is gekomen dankzij zondebokmechanismen jegens immigranten, het ontkennen van klimaatverandering en het bezuinigen op het onderwijs. Het feit dat extreemrechtse bewegingen democratisch verkozen worden is een duidelijke aanwijzing dat dit het moment is om juist méér, en niet minder in onderwijs te investeren; het is duidelijk dat een slechter opgeleide bevolking gemakkelijker te manipuleren is.
Het tweede hiermee verbonden domein dat dringend de aandacht van de mimetische studies verdient is de opkomst van AI, Artificial Intelligence. Er zijn volop aanwijzingen dat mensen, vanwege hun mimetische aanleg, gemakkelijk in de ban komen van eenvoudige retorische trucs zoals het beschuldigen van minderheden, het ontkennen van feiten en het verspreiden van leugens. AI-simulaties zorgen voor een exponentiële versterking van de pathologieën van de mimese.
In een door mij geredigeerde publicatie met de titel Mimetic Posthumanism, wordt door een veelheid aan internationale collega’s – waaronder vooraanstaande figuren in de posthumane studies zoals Katherine Hayles – een begin gemaakt met het in beeld brengen van de gestalte van een Homo Mimeticus 2.0. Dit zijn slechts twee onderzoeksgebieden, maar ze geven goed aan hoe mimetische studies een centrale rol te spelen heeft in de belangrijkste uitdagingen die we vandaag de dag onder ogen moeten zien, en die we in de toekomst onder ogen moeten blijven zien.”
Homo Mimeticus 2.0? Hoe moet ik dat voor me zien?
“Het is een wezen dat we al overal zien, misschien ook als we in de spiegel kijken: denk aan iemand die continu in verbinding staat met het internet, vaak via een middel of een device dat misschien als te snel een ‘smart’ phone is genoemd. Het is een betoverend device dat, in plaats dat het mensen slimmer maakt, ons voortdurend in verbinding brengt met een keten van sociale media die aangestuurd worden door algoritmen die ons beter kennen dan onze beste vrienden, en die ons voeden met producten, amusement, informatie, en vaker misinformatie, die we al geneigd zijn te geloven.
Daarmee kunnen ze ons opsluiten in homogene bubbels die onze neiging om de verlangens van anderen te imiteren, maar ook de smaak van anderen, de meningen en aannames, versterken. Ze kunnen ons deel laten uitmaken van samenzweringen, die dan zelfs niet meer door mensen, maar door AI opgewekt kunnen worden.
Is dit geen bekend beeld? Trump 2.0 is alleen maar het recente spectaculaire voorbeeld van de pathologische politieke manifestaties van Homo Mimeticus 2.0. Natuurlijk geldt dat technologie op zichzelf noch goed noch kwaad is, afhankelijk van de bedoelingen die ons tot het gebruik ervan aanzetten. Het kan ook aangewend worden voor democratische, rationele, opvoedkundige doeleinden. Wat we met de mimetische studies proberen te doen is tweevoudig: enerzijds willen we wat betreft de emoties, of het pathos rondom de mimese inzicht aanmoedigen – of zoals ik het noem, het patho-logische potentieel laten zien. Anderzijds willen we kritiek leveren op de ziekelijke manifestaties van Homo Mimeticus 2.0, oftewel de pathologieën.”
Wat viel u op bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen vorig jaar als u deze vergelijkt met die in 2016?
“Tijdens zijn eerste campagne voor de presidentsverkiezingen heeft Trump geprofiteerd van het feit dat hij binnen de politiek een nieuwkomer was, waarbij hij gebruik kon maken van zijn bekendheid als een fictief personage. Zijn mimetische of theatrale vaardigheden (mimese komt van mimos, acteur) had hij ontwikkeld in een reality TV-show genaamd The Apprentice, en deze heeft hij ingezet om in de politieke werkelijkheid aan de macht te komen. Veel kiezers wisten niet wat ze in de politieke praktijk van hem konden verwachten, maar er waren voldoende redenen om je zorgen te maken. Vandaar dat ik, vóór hij voor de eerste keer werd gekozen, begonnen was met het schrijven van (Nieuw) Fascisme. Maar wat zo markant is in 2024 is dat hij verkozen is door kiezers die wísten wat het is om Trump vier jaar als president te hebben!
Met zijn advies tijdens de Covid-pandemie om bleekmiddel te drinken, hadden ze al een staaltje gekregen van hoe Trump de wetenschap ontkent; ze hebben gezien hoe hij zich terugtrok uit het klimaatakkoord van Parijs, dit in een tijd dat de VS, samen met de hele wereld, steeds meer getroffen worden door een reeks klimaatrampen; ze hebben gezien hoe hij weigerde de uitslag van democratische verkiezingen te accepteren en een grote leugen verspreidde; ze hebben hem zelfs op tv een opstand zien aanwakkeren om de regering omver te werpen. Ze hebben dit allemaal gezien en ze hebben gedacht: laten we hem opnieuw kiezen.
Zeker, aan de kant van de Democraten zijn er de nodige fouten gemaakt, waar ook zorgvuldig naar gekeken moet worden. Maar zelfs met een Joe Biden die zich op het laatst uit de race heeft teruggetrokken en een Kamala Harris die onvoldoende steun heeft gekregen vanuit de arbeidersklasse, had dit voor een soort die zich graag homo sapiens noemt een no-brainer moeten zijn. Racisme, seksisme, transfobie, zondebokken, grote leugens, AI-simulaties, advertenties met verwoestende aanvallen en, last but not least, de grote steun van multimiljonairs als Elon Musk, die sociale media in hun bezit hebben – het sprong allemaal in het oog. Vandaar de urgentie om de studie van homo mimeticus 2.0 via mimetische studies voort te zetten, dit om gelijke tred te houden met Trump 2.0.”
Hoe kijkt u aan tegen het feit dat mensen voor hun nieuwsgaring en andere informatiebehoeften steeds minder gebruik maken van traditionele media, zoals boeken, de krant, tijdschriften, radio en televisie?
“Het is een groot probleem dat de nieuwe media op een steeds groter deel van de bevolking, in eerste instantie jongeren, grip heeft. Sociale media zoals X, Facebook en TikTok zijn, omdat iedereen bijna alles kan posten, niet alleen een broedplaats voor leugens, maar ook worden die leugens effectief verspreid via algoritmische mechanismen die reeds bestaande overtuigingen uitvergroten. Ook gedijen ze op complottheorieën en negatieve emoties zoals haat en angst.
De meeste traditionele media in Europa hebben, hoewel allesbehalve perfect, in ieder geval een controlesysteem waarmee de nauwkeurigheid van de informatie gecontroleerd wordt. Misschien levert dat niet altijd de meest opwindende berichten op, maar in ieder geval blijft hiermee een connectie met de werkelijkheid gewaarborgd.
Nogmaals, er is dus niet minder, maar juist méér onderwijs nodig: om het onderscheid te kunnen maken tussen feiten en alternatieve feiten, tussen betrouwbare en niet-betrouwbare informatie.
In de universitaire wereld zijn er hele sterke controlemechanismen. Het kost al veel moeite, kennis en tijd om een enkel artikel te publiceren in een gespecialiseerd peer-reviewed tijdschrift, laat staan in een boek bij een universitaire uitgeverij. Met de klimaatverandering hebben we het dan niet over een mening, maar – anders dan wat Geert Wilders zegt – over wetenschappelijke feiten. Als de PVV in haar verkiezingsprogramma zegt dat ‘De Klimaatwet, het Klimaatakkoord en alle andere klimaatmaatregelen direct door de shredder gaan’, dan is dat, om het zachtjes uit te drukken, schandalig en gevaarlijk onverantwoord.
Het spreekt voor zich dat bezuinigen op het onderwijs, op een moment dat we onderwijs het hardste nodig hebben, catastrofaal is voor de gezondheid van een land en, op de lange termijn, de planeet en toekomstige generaties als geheel. Daarom is het belangrijk om tegen de bezuinigingen in te gaan en te investeren in betrouwbare media en in onderzoek en onderwijs in het algemeen.”
Hoe leert u uw kinderen met internet omgaan? Heeft u daarin adviezen voor andere ouders?
“Mijn kinderen zijn nu 12 en 14 jaar en mijn partner en ik hebben ermee ingestemd om ze in kleine, homeopathische doses aan het internet bloot stellen, zoals we dat in het begin ook met tv of films hebben gedaan. Misschien lijkt het radicaal, maar ze hebben nog geen smartphone; toegang tot het internet krijgen ze via de iPad van school en thuis via een computer. Omdat ze de iPad op school al gebruiken, vonden we het belangrijk dat ze thuis de nodige tijd buiten het scherm zouden doorbrengen. Dit om een simpele reden: al vanaf het begin wilden we dat ze tijd hadden om plezier te ontwikkelen in andere, meer lichamelijke activiteiten zoals lezen, sporten, kunst – mijn dochter houdt van tekenen, mijn zoon van houtsnijden.
Maar het is niet alleen een kwestie van tijd. Ik ben ervan overtuigd dat ze nog steeds van lezen en offline activiteiten houden, omdat we ze niet al heel vroeg een smartphone hebben gegeven. Je hebt tijd nodig om ergens plezier in te ontwikkelen, of om een atletische vaardigheid te ontwikkelen en dus zou de balans tussen schermtijd en tijd buiten het scherm naar de laatste moeten uitslaan.
Natuurlijk, ook klagen ze weleens. En het is een moeilijke keuze waarbij ouders het probleem op een manier moeten aanpakken die in hun gezin in de praktijk werkt. Op de lange termijn is het een lastige strijd, want de sociale druk om via sociale media te communiceren, meer tijd online te besteden en meer in het algemeen om zich te conformeren aan nieuwe media die zijn ontworpen om verslavingen te genereren, is hoog.
Het is geen wonder dat men in Australië sociale media voor jongeren onder de 16 jaar is gaan verbieden. In de praktijk zou het onderdeel moeten zijn van een gesprek dat ouders met hun kinderen voeren. Wat wij hopen is dat als het plezier in lezen, sport, kunst, en échte ontmoetingen al in een vroeg stadium wordt ontwikkeld, ze later een basis hebben om zelf een gezonde balans te vinden tussen online en offline tijd.
Magische oplossingen zijn er niet, helaas. Maar wellicht kunnen de mimetische studies helpen om een beter besef te creëren van wat de vita mimetica met zich meebrengt, en waar de volgende generaties, ten goede en ten kwade, eigenlijk al in leven.”
