Hoe kwam je tot de ontdekking dat je filosoof wilde worden?
“Ik heb rechten gestudeerd en ik ben via een traineeship bij de Amro Bank, in de wereld van investment banking terechtgekomen. Dit is een harde wereld. Begin jaren negentig werkte ik daar als enige vrouw in een sector die gedomineerd werd door mannen. Het was ook een vervreemdende wereld. Je investeert andermans geld alsof het je eigen geld is. Je neemt grote risico’s en het moreel besef verdwijnt langzaamaan. Ik merkte steeds meer dat geld iets met me deed: ik werd ongevoelig voor mensen die niet succesvol waren en ik werd er niet zo’n leuk persoon van. De ethische vragen die kwamen kijken bij met het maken van deze deals, werden niet of nauwelijks gesteld. En deze vraagstukken vond ik nou juíst interessant: wat kunnen we rechtvaardigen? Wat is verantwoord? Ik besloot het bankwezen achter me te laten – het werd een soort bezigheidstherapie – en filosofie te gaan studeren om dit soort vraagstukken te onderzoeken.”
Wat betekent het om filosoof te zijn?
“Wat een filosoof is, blijft onbepaald. Ik ben filosoof op een socratische manier. Ik stel graag vragen maar ik ben niet zozeer op zoek naar eenduidige antwoorden. Veel mensen hebben moeite met het ‘niet-weten’. Ik ook, maar jarenlange oefening hierin werkt bevrijdend. In de filosofie bestaat er geen één goed antwoord. Mijn kennen is uiteindelijk maar heel beperkt maar samen komen we een heel eind. Het onderzoeken en in gesprek willen gaan met de ander, definieert mij als filosoof.”
Je organisatie heet ‘WonderWhy’. Welke rol speelt verwondering in een gesprek?
“Filosofie heeft zijn wortels in de verwondering. Een woord geeft slechts in beperkte mate aan wat je bedoelt, want er gaat een ervaring achter schuil. Er zijn heel veel dingen die je niet precies onder woorden kunt brengen en daarin zit ook direct de verwondering: wat zeg je nu eigenlijk? Wat bedoel je met dat woord? Welke betekenis jij geeft aan een woord, zegt veel over wie jij bent. Met een verwonderende blik naar de wereld kijken, zorgt er voor dat je de gegeven werkelijkheid niet zomaar aanneemt en grenzen overstijgt. In de mooiste filosofische gesprekken kom je op een punt komt dat je de weg kwijt bent: je zit in een zwart gat maar toch is het een fantastische ervaring. Er is een deur geopend in plaats van dichtgeslagen.”
Jij werkt met de ‘socratische gespreksmethode’, wat is dat?
“De socratische gespreksmethode baseert zich op de dialoogtechnieken van de oud-Griekse filosoof Socrates (470-399 v.Chr.). Hij gaat ervan uit dat mensen al veel kennis bezitten en je die kennis als het ware geboren laat worden door de juiste vragen te stellen. Ik gebruik deze methode met name als houding: het besef dat je ten diepste weet dat je niets zeker weet. En dat alles vreemd is. Deze houding helpt in een gesprek: je draagt de verantwoordelijkheid van het gesprek over aan je gesprekspartner(s). Alles wat er gezegd wordt, kan relevant zijn; het denken vindt gezamenlijk plaats. Waar het gesprek uiteindelijk naartoe leidt, dat weet ik niet. Je hoopt dat er inzicht ontstaat en mensen reflecteren op hun standpunt of positie. Het is daarbij essentieel dat je als gespreksfacilitator niet het door jou gewenste antwoord zoekt, maar de deelnemers van het gesprek het antwoord laat geven.”
In de dialoogcursus ‘Conversations for Change’ van de Nieuw Wij Academy, buig jij je over de vraag: ‘Hoe stel je de juiste vragen in een gesprek?’ Dus: hoe doe je dat?
“In tegenstelling tot wat nu gangbaar is, vraag ik het liefst zo weinig mogelijk naar emoties. Ik kan niet voelen wat een ander voelt, want dat is zijn of haar subjectieve beleving en die beleving kan ik niet problematiseren. Ik vraag daarentegen naar de woorden die het gevoel beschrijven, dus wat de gedachte is over dit gevoel. Wanneer je ingaat op de emotie, stopt het denken. En bij het filosoferen gaat het juist om de redenering, het onder woorden brengen van gedachtes. De emotie verhindert een redelijk gesprek over het onderwerp.
Ter illustratie: mijn broertje is homoseksueel. Een aantal jaar geleden gaf ik les in een klas waar een groot deel zeer afwijzend stond tegenover homoseksualiteit. Ik werd daar erg boos van. Ik besefte me toen dat het niet goed is om mezelf emotioneel in het spel te gooien, omdat het mijn denken vertroebelt. Wanneer ik echter afstand neem en de zin ‘homoseksualiteit is verkeerd’ als object beschouw en dit ga onderzoeken, ben ik in staat om erover te filosoferen. Hoe kan ik hier over nadenken? Welke argumenten kan ik hier voor -en tegen inbrengen? Op die manier ontstaat er ruimte om het gesprek redelijkerwijs te voeren.
Ga ervan uit dat je de ander in beginsel niet begrijpt. Juist als je vindt dat iemand er een abjecte mening op nahoudt. Probeer dan eerst eens uit te zoeken waarom jij deze mening abject vindt, en of je hem of haar wel goed begrepen hebt, zonder je mee te laten slepen door emoties. Wees welwillend en oordeel niet te snel. Zolang je iedereen een stem geeft en aan het woord laat, is een goed gesprek over een lastig (maatschappelijk) thema mogelijk. En niet onbelangrijk: het is oké om van mening te verschillen.”
Het is volgens jou belangrijk om iedere gedachte toe te laten. Waarom is dat belangrijk?
“In je gedachten ben je altijd vrij. Je mag alles denken! Dat is mijn overtuiging. Je hele binnenwereld is van jou, en van niemand anders. Een gedachte wordt pas iets als je het in de wereld gooit.
De laatste tijd denk ik hier veel over na. Het is blijkbaar gevaarlijk om sommige meningen te uiten. Denk aan de moord op de Franse docent Samuel Paty. De grens ligt bij beledigen, maar de mensheid is zo groot en zo divers, er is altijd wel iemand beledigd. Is het dan beter om niets meer te zeggen? En wil je dit onderzoeken moet je er toch weer woorden aan geven. Het wordt een vicieuze cirkel waar je niet uitkomt.”
Welke vragen dragen bij aan contact en verbinding?
“Vragen die de ervaring van de ander onderzoeken, dragen bij aan verbinding. Daarbij helpt het om een voorbeeld te delen waarin veel mensen zich zullen herkennen. Als vrouw heb ik bijvoorbeeld vaak te maken gehad met discriminatie. Ik werd over het hoofd gezien en daar kon ik heel boos van worden. De ervaring van het niet gezien worden, heeft denk ik iedereen wel. Het delen van deze ervaring maakt het mogelijk om hier een gedeelde ervaring van te maken en dit zorgt voor verbondenheid.”
Waarom is het belangrijk om met elkaar in gesprek te blijven?
“Ik ben ervan overtuigd dat we alles met woorden moeten oplossen, niet met geweld of door een ander te dwingen het met je eens te zijn. Er mogen afwijkende meningen bestaan. Als je maar lang genoeg doorpraat, je bereid bent om te luisteren en het standpunt van een ander durft in te nemen, worden veel controversiële standpunten begrijpelijker. Leef en laat leven. We zijn tenslotte allemaal even vreemd en evenveel waard.”
De zesdelige cursus Conversations for Change van de Nieuw Wij Academy begint weer. De inschrijving is geopend.
