“Gelovigen vind je nu vooral buiten de kerkmuren”

Hebt u een religieuze opvoeding gehad? 

“Ja, Gereformeerd (synodaal) in Rotterdam-Zuid, Breepleinkerk. Hoewel, mijn moeder was Hervormd, met een achtergrond van de Gereformeerde Bond. Omdat mijn vader en moeder verschilden wat hun kerkelijke achtergrond betreft, kreeg ik als kind van huis uit minder mee dan vanuit de plaatselijke kerk of de School met den Bijbel. Thuis werd aan tafel wel de Bijbel gelezen, nooit een kinderbijbel. Geloof was zelden gespreksonderwerp. Het werd geleefd, niet besproken. Ik kreeg daardoor meer speelruimte, denk ik weleens. God was vooral een goede kindervriend, een basis voor alles, niet iemand waar ik bang voor was. Vertrouwen. En zekerheid. Iemand die ‘s nachts de wacht hield. Als lid van de jeugdvereniging wist ik toen trouwens zeker dat de vrijzinnigen het niet bij het rechte eind hadden.”

Gelooft u nog steeds in God? 

“Ik geloof nog altijd in God, al is mijn godsbeeld danig veranderd. Als die term nog iets betekent, zit ik nu in de vrijzinnige hoek, zoals nogal wat ex-Gereformeerden. Ik doe enthousiast mee in een Doopsgezinde Gemeente. Ik denk dat God voortkomt uit de verbeelding en dus alle sporen daarvan draagt. Elke religie heeft een eigen versie. Dat maakt me nog niet tot een atheïst. Ik zoek wat achter de religies zit, dus de manier waarop mensen bij God uitkomen. In mijn nieuwe boek noem ik dat God 3.0. Zij komt na de voor-moderne God 1.0 en de moderne maar nog altijd exclusieve God 2.0. Voor mijzelf gaat het vooral om het onbenoemde, het witte onbeschreven vel, de stilte, de leegte, de film die je langs ziet komen aan de binnenkant van je oogleden als je je ogen sluit. Ik spreek van het God-spel, en ik speel mijn versie in alle ernst, ook al is het een spel. Maar er zijn zoveel spelen die door gelovigen èn ongelovigen ernstig worden genomen. Het hele menselijke leven draait om zulke onbewuste zingevingsspelen, vol onbewezen vooronderstellingen. Omdat we ze zo ernstig spelen, hebben we dat meestal niet door.”

Kunt u aangeven hoe het godsbeeld van de Nederlanders de afgelopen 20-30 jaar is veranderd?

“Tweederde van de Nederlandse bevolking is nu zwevend gelovig buiten welke institutie dan ook, de media uitgezonderd. Wel lopen er lijnen, beelden, verhalen en ervaringen door uit de voorgaande generaties. Daar gaan mensen weer zelf mee aan de slag. Er is dus veel dynamiek, mede gevoed door de media, van Happinez en Paulo Coelho, tot Char en Ogilvie. Iedereen vult zijn eigen levensbeschouwelijke rugzakje op eigen wijze. God is wel aardiger geworden. En meer van de EHBO. Als de nood aan de man of vrouw komt, blijkt wat in dat rugzakje zit. En verder moet de kerkelijke institutie het vooral hebben van orthodoxen, evangelischen en de traditionele burgerij. De kerk dient vaak als vluchtheuvel tegen alles wat de kerkgangers niet aanstaat in de modernisering. Met heimwee naar God 1.0. De kerk biedt verzekering van zekerheid. Een minderheid omarmt die modernisering en is met God 2.0 in feite al op weg naar God 3.0.”

Wat zullen de belangrijkste veranderingen zijn de komende decennia qua godsbeelden van Nederlanders? Gaat spiritualiteit religie vervangen?

“Het hele spel van religievorming ligt weer open, vooral bij die tweederde buiten de institutie. Daar is van alles mogelijk, meer als volksreligie dan als officiële religie. In de beeldvorming treedt een mix op met allerlei godsdiensten en godsbeelden, of althans wat de media ervan maken, bijvoorbeeld in The Passion op TV, of Jezus in de filmversie van Mel Gibson. Of spiritualiteit religie gaat vervangen is een kwestie van definities. Maar zelfs als je die twee begrippen keurig onderscheidt, zal er altijd voor beide oriëntaties publiek zijn. Beide vormen vertegenwoordigen eigen zingevingsspelen. De binnendienst en de buitendienst. Soms in combinatie.”

Overleeft de orthodox-religieuze (zowel joods, christelijk als islamitisch) God de voortgaande modernisering?

“Zolang mensen in staat zijn een geluidsscherm op te richten tegen de modernisering, dus tegen de toepassing van wetenschap en techniek in de samenleving, blijft de orthodoxie. Mensen hebben zelfs onder de grootste maatschappelijke dwang de vrijheid af te wijken van wat de meerderheid denkt of vindt. Orthodoxie geeft zekerheid en duidelijkheid en dat houdt mensen bij de club. De orthodoxe God is ook een remedie tegen doorgedraaide individualisering, waar mensen uiteindelijk gillend onzeker van kunnen worden. Hoewel, diezelfde God kan in de calvinistische orthodoxie ook onzekerheid en schuldgevoel aankweken. Ben ik gered? Orthodoxie is eigenlijk modern rationeel, en daarom wel van de versie 2.0. Maar de wereldsamenleving wordt er niet echt beter van. Evangelischen bieden zekerheid zonder schuldgevoel, op een manier die veel vrolijker is dan die van de orthodoxen. Ook modern trouwens, in het gebruik van multimedia en popmuziek. Traditie in een nieuwe verpakking, en toch ook eigentijds geïndividualiseerd. Mooi product. Ook aantrekkelijk voor orthodoxen.”

Zal het godsbeeld van veel Nederlanders ook gaan veranderen dankzij internet en social media?

“Het aardige van social media is dat ze ‘social’ zijn, en dus tegenwicht bieden tegen individualisering. Tegelijk laten ze de diversiteit zien, want creativiteit en authenticiteit zijn centrale waarden. Je moet vooral laten zien dat je anders bent. De sociale media en internet zetten weer een nieuwe grootheid boven de mensen, waar ze wel gebruik van maken, maar geen greep op hebben. Net als de natuur, de dood, de samenleving, of het eigen zelf. Net als God dus.”

Hoe groot is de kans dat in 2050 de meeste Nederlanders atheïst zijn?

“Die kans lijkt mij klein. Al decennia komt het percentage atheïsten in de Nederlandse bevolking niet voorbij de 15%, ook al wordt er veel reclame gemaakt voor bijvoorbeeld het Humanistisch Verbond. Ontkerkelijking betekent niet ontreligionisering. Gelovigen vind je nu vooral buiten de kerkmuren. Bovendien gaat religiositeit gelijk op met tegenslag en ellende. Ik ben tamelijk pessimistisch over de manier waarop onze wereldsamenleving georganiseerd is – of juist niet. Er zal steeds meer aanleiding zijn tot roepen om goddelijke hulp.”

Stel dat God gewoon bestaat en dat u God morgen een vraag per mail mag sturen. Wat zou u vragen?

“Meer een advies: ‘Hee, God, laat je niet kennen. Adieu, André.'”