Gino Schallenbergh over het Soefisme

Juist door dit mystieke beeld wordt het soefisme vaak in contrast gesteld met het salafisme. Maar wat is de relatie tussen deze twee zogezegde polen? Verschillen ze eigenlijk wel zoveel van mekaar? Schallenbergh doet onderzoekrond de islamitische doctrine en de autoriteit binnen de soennitische en sjiitische islam.Zijn onderzoek betreft ook het soefisme en de kritiek die er historisch is geweest op het soefisme. “Dat is een kritiek die in de hedendaagse islam blijft voortleven, zoals vanuit de salafistische hoek bijvoorbeeld”, komt hij meteen ter zake.

Kunt u deze kritiek even uitleggen?

Schallenbergh: “De kritiek van het salafisme hebben ze eigenlijk overgenomen van denkers als Ibn al-Jawzi, Ibn Taymiyya en Ibn Qayyim al-Jawziyya. Dat zijn allemaal figuren die in de hanbalitische rechtsschool thuishoren. Deze rechtsschool wordt traditioneel gezien als de meer conservatieve rechtsschool van de vier islamitische scholen.

Ik ben het daar niet altijd mee eens, maar ze had alleszins veel kritiek op de praktijken of ideeën die volgens haar innovaties waren binnen de islam en die dus oorspronkelijk niet behoren tot de kernboodschap van de islam. In het volkssoefisme hebben mensen de gewoonte om bijvoorbeeld een graf van een heilige te gaan bezoeken.

De salafisten zijn hier sterk tegen, omdat zij zo’n grafbezoek zien als een afgodencultus. Je gaat dan niet meer bidden tot God, maar tot een andere instantie of tussenfiguur. Ook luisteren naar muziek en sommige ideeën van het soefisme zelf worden niet enkel bestreden door salafisten, maar ook door conservatievere moslims.

Als ik op Google ‘soefisme’ intik, dan kom ik hoofdzakelijk de gedichten van de Perzische dichter Rumi en foto’s van dansende derwisjen tegen. Dit vat de westerse beeldvorming over het soefisme goed samen. Waar komt dat beeld vandaan?

“Dat is het populaire beeld over het soefisme natuurlijk. Rumi is een erg populaire dichter geworden, want zijn werken zijn naar heel veel talen vertaald. Ik geloof dat het esoterische of theosofische in zijn gedichten veel mensen aanspreekt.

Tegenwoordig treden derwisjen regelmatig in onze zalen op, mensen luisteren ook naar soefi-muziek uit Marokko, maar dat staat dan helemaal los van de godsdienst zelf. Dat hoort in de culturele sector thuis. Het soefisme is bekend geraakt dankzij auteur Idries Shah, zo werden mensen daarmee vertrouwd gemaakt. Shah had daar veel kennis over, maar hij had ook een zeer geïdealiseerde kijk op het soefisme. Er hangt dus een bepaald beeld op de meeste, westerse literatuur over het soefisme.

Dat suggereert een vooronderstelling van wat het soefisme zou moeten zijn, maar dat beantwoordt niet noodzakelijk aan de realiteit. Er zijn zelfs academici die daar niet altijd aan ontsnappen. De Ibn Arabi Society brengt bijvoorbeeld onder meer wetenschappelijke publicaties uit. Die gemeenschap wordt bevolkt door zowel academici als mensen die gewoon geïnteresseerd zijn in de ideeën van denker Ibn Arabi of andere soefi’s. Hun publicaties zijn vaak academisch maar vaak ook theosofisch-spiritueel.”

Binnen de media wordt het soefisme ook steeds voorgesteld als iets dat open staat voor dialoog en een ‘tolerantere’ versie van de islam is.

“Bepaalde denkers in het soefisme hebben een tolerante kijk op godsdienst en menen dat wat de verschillende religies gemeen hebben, het belangrijkste is. Men hoort wel vaker dat het soefisme de ‘tolerante’ of ‘open’ vorm van islam is, maar dat hoeft niet altijd waar te zijn.

Neem nu bijvoorbeeld het tijdschrift At-tasavvuf al-islamiya. Dat is een maandblad uitgegeven door de Hoge Raad van Soefi’s in Egypte. Da’s een grote en hoge instantie natuurlijk. In hun artikels merk je dat ze zéér conservatief zijn. Vergelijkbaar met de publicaties van de moslimbroeders of de conservatieven.

Er zijn ook andere historische soefi-denkers die heel intolerant waren ten opzichte van andere groeperingen binnen de islam. Dit zijn een beetje ahistorische uitspraken natuurlijk, maar Ibn Arabi was in zijn geschriften misschien nog harder gekant tegen het sjiisme dan Ibn Taymiyya.”

Het soefisme kent ook radicalere of politiekere kantjes, maar daar horen we niet zoveel over in de pers.

“Via het soefisme, of verwijzend naar het soefisme, maken mensen religieus-politieke statements die bijvoorbeeld kunnen gericht zijn tot Saoedi-Arabië. Dat gebeurt zeker in het Midden-Oosten en in andere gebieden zoals in Marokko. Het wordt als een politiek middel gebruikt, maar wel voor een heel andere zaak aangewend en niet in het discours tegenover het wahhabisme. Het is omwille van organisatorische redenen.

Je hebt bepaalde soefi-genootschappen zoals de Tijaniyyah die heel sterk zijn in Marokko, maar die je ook terugvindt in Mali, Niger en Senegal. Tussen de Tijaniyyah in die verschillende landen zijn er veel contacten onderling en dat creëert een heel netwerk. De Marokkaanse koning gebruikt het soefisme dan functioneel in zijn buitenlandse politiek in West-Afrika.

Het feit dat er zeer weinig wordt geschreven in de pers over de betekenis van het soefisme in de politiek, komt omdat het soefisme in Europa zelf veel minder zichtbaar is. Het bestaat wel, maar in een minder grote vorm dan in de landen van herkomst van de islamitische gemeenschappen hier in Europa. Het soefisme is zeer sterk lokaal gebonden, zeker als je het soefisme als volksislam ziet. Er is altijd een graf of een tombe of een plaats waar een broederschap aan verbonden is en door migratie zijn die banden losgeraakt.”

Is die romantische kijk gebaseerd op het oriëntalistisch gedachtegoed?

“Dat is inderdaad een oriëntalistische of essentialistische kijk op de islam, waarbij er een bepaalde casting is geweest van wat het soefisme is. Pas op, dat bestaat niet alleen in het Westen, want die soort van template is ook overgenomen in de islamitische wereld zelf. De boeken van Engelse orientalist R.A. Nicholson over het soefisme bijvoorbeeld die oorspronkelijk in het Engels zijn geschreven, zijn vertaald naar het Arabisch.

Wanneer liberale, islamitische intellectuelen schrijven over het soefisme, nemen ze vaak oriëntalistische ideeën uit de vertaalde boeken van Nicholson over. Je ziet dat die schrijvers zelfs uitspraken doen zoals ‘onze liberale of onze meer open soefi-geest’. Vooral in de romanliteratuur en columns leeft die beeldvorming zeer sterk. In Egypte leeft de idee dat het soefisme meer deel van de Egyptische islam uitmaakt en zo wordt het dan weer in contrast gesteld met bijvoorbeeld het wahhabitische islam in Saoedi-Arabië. Dat is natuurlijk geen echte wetenschappelijke kijk op de zaken.”

Wie is volgens u ‘dé soefi’?

“Een soefi is iemand die probeert zo ethisch mogelijk te leven tegenover God en tegenover de andere mensen, die zichzelf altijd voor andere mensen opoffert, die in een spirituele zoektocht naar God is en die spirituele zoektocht moet hem uiteindelijk zichzelf doen vergeten.

Enerzijds heb je de soefi-dichters zoals Rumi natuurlijk, die schrijven over het mystieke dronkenschap bijvoorbeeld, waarbij de wijn symbool staat voor het opgaan in God. Anderzijds heb je ook theoretici of mensen die bezig waren met de ideeën rond soefisme zoals Ibn Arabi of Tilimsani. Ik zie het beeld van een theosofische soefi in Tilimsani. Tilimsani zegt dat de mystieke zoektocht permanent is en eeuwig blijft doorgaan. De mens komt voort uit God en keert terug tot God, maar dat is een eindeloos proces en voor hem eindigt het leven dus niet met de dood. Hij gelooft niet in een paradijs met vier rivieren van honing en wijn zoals in het salafisme wordt voorgesteld. Volgens hem ga je na de dood in een andere wereld en gaat die tocht naar God door. Dat is een echte soefi-idee, vind ik.”

Wat is de essentie van het soefisme?

“Wel, het soefisme draait rond mystiek. Daar zit een zeer sterke, ethische kant aan: hoe kun je zo goed mogelijk leven als mens, hoe is je verhouding tot God, hoe zoek je nabijheid tot God? Het gaat echt om de spiritualiteit, die uiteraard ook bestaat uit bijvoorbeeld het gebed, maar in het soefisme brengt men dat nog sterker tot uiting. Het gaat veel minder om het islamitisch recht, maar echt om de uitingen van het geloof tegenover God. Bij sommige kan dat dan leiden tot praktijken die door anderen weer als excessief worden gezien, zoals bijvoorbeeld bewustzijnsverlies of extase. Het soefisme is ook heel complex. Je vindt het overal in de islamitische wereld terug en in verschillende vormen. Dat is weer het specifieke aan het soefisme: In tegenstelling tot het wahabbisme of het salafisme dat overal hetzelfde is, geeft het soefisme lokale kleur.

Ik vind ook dat je altijd een onderscheid moet maken tussen het soefi-volksgeloof en de meer intellectuele vormen van soefisme. Aanhangers van het volksgeloof zijn de gewone mensen, die vooral uit het platteland komen. Mensen gaan naar een graf van een heilige en vragen daar barakah of zegening van een heilige. Ze laten een briefje met een smeekbede erop achter op het graf of in de omheining van het graf. Je merkt duidelijk het verschil aan het publiek op een mulid, het geboortefeest van een heilige. Die bijeenkomsten zijn dikwijls grote kermissen eigenlijk, waar makkelijk een miljoen mensen naartoe trekken. Als je bijvoorbeeld een mulid van Sayyed Badawi in Tanta in Egypte, gaat bijwonen, zie je meestal enkel ‘het gewone volk’ rondlopen. Als je dan in Caïro gaat naar de mulid van Omar ibn al-Farid, een populaire, mystieke dichter uit de vijftiende eeuw, dan zie je daar een veel ‘intellectueler’ publiek.”

Zou u het soefisme als een aparte strekking naast de islam zetten?

“Je hebt broederschappen die aparte groepen zijn gaan vormen, maar het soefisme zelf wordt toch gezien als iets dat behoort tot de islam sinds Perzische theoloog al-Ghazali het invoerde. Al-Qushayri is nog een andere soefi-denker die ze ook een vaste plaats geven, waardoor het soefisme in de ‘mainstream islam’ toch altijd aanwezig is geweest. Nu heb je die zeer sterke anti-beweging vanuit het salafisme en het wahhabisme, maar het soefisme bestaat nog altijd. In Marokko zegt bijvoorbeeld het ministerie van Religieuze Stichtingen dat de islam uit drie elementen bestaat: het asharisme in de theologie, het malikisme in het recht en het soefisme van Junayd, dus een min of meer gematigde vorm van soefisme.

Er bestaat een genootschap van soefi’s die zeggen dat ze geen moslims zijn, maar wel soefi. Dat zijn mensen die voor zichzelf dat soefisme loskoppelen van de islam. Meestal zijn het bekeerlingen of Amerikanen die soefi geworden zijn die dit doen. Die mystiek staat hen wel aan, maar ze vinden dat ze die ook kunnen vinden zonder de verplichtingen van de islam na te komen.”