Etty Hillesum… wie was zij?
“Etty Hillesum (1914-1943) was een jonge Joodse vrouw, die zich op een geheel eigen wijze geestelijk heeft ontwikkeld in de jaren 1941-1943 en tijdens de Sjoa een persoonlijk antwoord heeft gegeven op de vervolging van haar volk. Zij heeft haar leven, haar visie en haar innerlijke ontwikkeling vastgelegd in een dagboek en in brieven, die voor een deel bewaard zijn gebleven.
Zij heeft ervoor gekozen om – zoals zij het zelf formuleerde – het lot van haar volk te delen en is in het vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau omgebracht. Haar wens om kroniekschrijfster te worden van haar tijd is postuum vervuld, toen al haar bewaard gebleven dagboeken en brieven in 1986 werden gepubliceerd.”
Waarom is Etty Hillesum zo bekend geworden?
“In tegenstelling tot andere dagboekschrijvers en -schrijfsters uit de oorlogstijd legt Etty Hillesum niet de nadruk op de gebeurtenissen van de oorlog zelf, maar concentreert zij zich op haar innerlijke geestelijke rijping en op haar schrijverschap ondanks de moeilijke tijd waarin zij leeft.
Daarbij houdt zij zich met vele onderwerpen bezig, waardoor iedere lezer of lezeres wel iets van zijn of haar gading in haar geschriften vindt. Dit verklaart waarom lezers met een geheel uiteenlopende belangstelling en levensinstelling zich wereldwijd door haar voelen aangesproken.”
Wat spreekt jou het meest aan in haar dagboeken?
“Ik voel mij persoonlijk aangesproken door de wijze waarop Etty Hillesum de Jodenvervolging een plaats in haar leven en in haar geloof in God geeft, te meer daar zij hierover niet schrijft na afloop van de oorlog, toen het gevaar was geweken, maar midden tijdens de Sjoa.
Haar gedachte dat men moet streven naar een wereld zonder haat en beginnen bij zichzelf, heeft de laatste decennia bovendien een bijzondere relevantie gekregen, nu overal ter wereld mensen elkaar meedogenloos uitmoorden uit haat en vijandschap.”
Je vader heeft haar goed gekend heeft, haar dagboeken zelfs in ontvangst heeft genomen. Hoe is dat gegaan?
“Toen Etty Hillesum weer terug ging naar kamp Westerbork, hield zij er rekening mee dat zij de oorlog niet zou overleven. Omdat zij toch iets wilde doen voor de generaties na haar, heeft zij aan haar huisgenote Maria Tuinzing gevraagd om – als zij niet zou terugkeren – haar dagboeken, die zij in Amsterdam had geschreven in de jaren 1941 en 1942, te overhandigen aan de schrijver Klaas Smelik – mijn vader dus – met de opdracht voor publicatie te zorgen. Maria Tuinzing heeft de dagboeken na de oorlog aan mijn vader overhandigd – met deze bijzondere opdracht.”
Wat is zijn rol geweest als het gaat om de dagboeken? Kun je zeggen dat jij zijn werk, om de dagboeken uitgegeven te krijgen, hebt voortgezet?
“Tot zijn grote frustratie ving mijn vader bij elke uitgeverij die hij aanschreef – en dat waren alle belangrijke uitgeverijen van die tijd – bot. Men stuurde het manuscript terug, soms met de uitleg dat deze dagboeken ‘te filosofisch’ waren. De mensen wilden in die tijd – de jaren 1950 – geen bezinning lezen op de dwingende noodzaak om onze vijanden niet te haten. De haat tegen de Duitsers was bepaald nog niet verdwenen; bovendien was het midden in de tijd van de Koude Oorlog: de Sovjets hadden de rol van de Duitsers overgenomen.
Als kind hoorde ik de verhalen over Etty Hillesum en over de Jodenvervolging. Ik vond het verschrikkelijk dat de laatste wens van iemand die in Auschwitz was vermoord, niet was vervuld en ik nam mij voor dat ik, wanneer ik later groot zou zijn, zelf zou proberen om de dagboeken gepubliceerd te krijgen. Omdat de tijden waren veranderd, kostte het mij in 1979 weinig moeite om een gemotiveerde uitgever te vinden en daarmee Etty’s laatste wens te vervullen.
Toen echter bleek dat sommige lezers – volgens mij ten onrechte – heel negatief op haar geschriften reageerden, begreep ik dat mijn taak nog niet was afgerond, maar dat ik hiermee verder moest gaan. Allereerst heb ik ervoor gezorgd dat haar dagboeken en brieven in hun geheel werden uitgegeven, zodat er een meer compleet beeld van haar ontstond en misverstanden werden opgelost.
Toen haar dagboeken en brieven in vele talen waren vertaald en ook in het buitenland werden gelezen, zag ik het als mijn taak om onderzoekers van haar geschriften uit de hele wereld met elkaar in contact te brengen.
Daarom heb ik in 2006 het Etty Hillesum Onderzoekscentrum opgericht, eerst aan de Universiteit Gent en nu in Middelburg. Het blijft voor mij steeds wonderbaarlijk dat het gelukt is om wereldwijd lezers met haar geschriften in aanraking te brengen en zo eraan bij te dragen dat haar woorden en gedachten nog steeds mensen inspireren – precies zoals Etty Hillesum zelf zo graag had gewild.”
Een indrukwekkend verhaal zeg. Even weer terug naar het symposium op 23 maart: wie of wat was God voor Etty Hillesum?
“Etty Hillesum had een veelzijdig Godsbeeld, omdat zij verschillende visies op God combineerde zonder zich aan bestaande leerregels en grenzen tussen religies te storen.
Aan de ene kant is volgens haar opvatting God in ieder mens woonachtig en moet Hij daar worden opgegraven, maar aan de andere kant ziet zij God als een Tegenover, meer in de Bijbelse zin. Dit gelaagde Godsbeeld maakt haar heel modern, zeker ook omdat zij een atheïstisch aspect in haar geloof onderkent, waardoor haar elk fanatisme ontbreekt.”
Was Etty Hillesum een mystica of kun je haar zo niet omschrijven?
“Er is veel discussie of Etty Hillesum een mystica is geweest. Beschrijvingen van een bijzondere Godsopenbaring ontbreken in haar nagelaten geschriften, maar wel verandert haar dagboek, met name in het elfde cahier, in een voortdurende dialoog met God, terwijl zij in het begin vooral op zichzelf geconcentreerd was.
Zij schrijft zelf dat ‘mystiek moet rusten op een kristalheldere eerlijkheid’ en die eerlijkheid zien wij ook terug in haar vertrouwelijke omgang met God: geen extase maar een zeer innige, haast alledaagse verbondenheid. In zoverre kan men over haar als een mystica spreken.”
Je verzorgt 23 maart de workshop ‘Op zoek naar God in de dagboeken van Etty Hillesum’. Wat ga je precies doen tijdens deze workshop?
“Tijdens de workshop gaan wij in groepjes van vier tot zes personen een aantal kernteksten van Etty Hillesum lezen aan de hand van een aantal vragen die van te voren zijn opgesteld. De resultaten van deze groepslezing en de antwoorden waarop men in elke groep is uitgekomen, worden vervolgens met alle deelnemers van de workshop gedeeld en besproken. De teksten en vragen zullen voor de deelnemers klaar liggen.”
’s Morgens verzorg je ook de lezing ‘Etty Hillesum en haar God’. Kun je daar ook iets over vertellen?
“In mijn lezing zal ik laten zien hoe modern het godsbeeld van Etty Hillesum was, hoe gelaagd ook. Het bijzondere is – zoals ik net al aangaf – dat zij een moderne voorstelling van God als wonende in het binnenste van iedere mens, combineert met de meer traditionele, Bijbelse voorstelling van God als een transcendente God, als een goddelijk Tegenover, met wie zij voortdurend in gesprek is en op wie zij haar vertrouwen stelt maar zonder wonderen te verwachten.”
