“Als angst de samenleving gaat regeren dan moet de politiek de angst van mensen serieus nemen in plaats van er een politiek slaatje uit te slaan. Dan zijn politici echt met vuur aan het spelen.” Herman Kaiser (1954) windt er geen doekjes om. Ook de politiek leider van zijn eigen CDA spaart hij niet.
In zijn boek reflecteert hij op waarden, democratie, dialoog en wat mensen bindt. Ook schrijft hij over mensen uit de geschiedenis die hem inspireren, onder wie Franciscus van Assisi, Titus Brandsma en Nelson Mandela. Ook de islamitische dichter Rumi (1207-1273) krijgt een hoofdstuk.
Kaiser: “Als burgemeester van Arnhem sprak ik met een jonge moslima die bij de gemeente werkte. Ze wees me op de wijsheid van Rumi. Ik ben toen de bundel De schipper en de filosoof gaan lezen. Om mensen te verbinden is het niet voldoende om een lijntje naar de ander uit te gooien. Je moet ook het lijntje oppakken dat iemand anders vanuit een andere wereld naar jou toegooit.”
Zwarte Piet
Opgegroeid in een warm katholiek gezin in de Limburgse mijnstreek begon Kaiser als jongeman met een studie politicologie aan de Katholieke Universiteit Nijmegen. Het waren de linkse jaren zeventig. Kaiser beschrijft hoe dogmatisch marxisme het gesprek over inspiratie en waarden in de weg stond. Welke krachten zijn volgens hem vandaag een bedreiging voor de dialoog en de democratie in Nederland?
Kaiser: “Gevaarlijk vind ik het verabsoluteren van het eigen gelijk. De emotie wint het dan van het verstand. Neem de discussie over Zwarte Piet. Gematigde opvattingen krijgen geen kans. Zo blokkeer je niet alleen een snelweg, zoals in Friesland gebeurde, maar ook de weg naar elkaar. En de politiek zegt dat de samenleving het zelf moet uitzoeken. Maar is dat wel zo? Ik vind het griezelig. Waar komen de emoties vandaan? Als politieke partijen hier ook nog garen bij spinnen, dan zijn we echt gevaarlijk bezig.
Wie de figuur van Zwarte Piet onaantastbaar maakt, kent zijn eigen geschiedenis niet.”
Ik ken mensen die zich als kind gekwetst hebben gevoeld door de figuur van Zwarte Piet. Daar moet je met elkaar over praten. Dat het eeuwenlang een traditie zou zijn kan geen argument zijn. Bovendien zijn tradities beweeglijk, het feest was vroeger anders. Wie de figuur van Zwarte Piet onaantastbaar maakt, kent zijn eigen geschiedenis niet.”
Vernieuwing kan volgens u niet zonder traditie. In uw boek spreekt u over ‘vernieuwend conservatisme’. Mag dat ook ‘geworteld idealisme’ zijn?
“Ooit ben ik begonnen bij de Politieke Partij Radicalen (een voorloper van GroenLinks, TB) en ik beschouwde me als een christen-radicaal. Het woord ‘radicaal’ komt van ‘radix’ dat wortel betekent in het Latijn. Juist om vooruitgang mogelijk te maken moet je geworteld zijn, gefundeerd zijn op diepere waarden.
Tegelijk is herijking en herbronning belangrijk. Je moet niet stilstaan, maar in beweging komen. Zo kom ik bij ‘vernieuwend conservatisme’. Maar het begrip conservatisme heeft in Nederland geen prettige klank. Een collega-burgemeester van de PvdA met een katholieke achtergrond, zei ooit tegen me dat ik een echte sociaal-conservatief ben. Ik schrok even, maar hij bedoelde het juist positief. Hij beschouwde zijn vader, een traditionele KVP-er, ook zo en heeft er respect voor.”
Naast het populisme bekritiseert u ook het ‘politieke midden’ dat zijn oren laat hangen naar rechts-populisme. Gaat uw eigen partij vrij uit?
“Na de H.J. Schoo-lezing door Sybrand Buma in 2017, waarin hij het wij-zij denken aanwakkerde, heb ik een kritisch artikel gepubliceerd. Dat was toen één van de weinige kritische geluiden binnen de partij. Ik was ontdaan over bepaalde passages over moslims die in strijd zijn met de beginselen van het CDA. Het lastige is vaak dat de kiezers rechtser zijn dan de leden. Maar de leden zijn wel de eigenaar van de partij en ik zie nu voorzichtig een beweging ten goede.”
Mensen zijn onzeker door het wegvallen van zinvolle kaders, maar speelt kansenongelijkheid ook een rol?
“Ergens klopt er iets niet en dat voelen mensen aan. Een zelfstandige loodgieter of elektricien redt het vaak niet meer. Ze moeten als ZZP-er enorm concurreren met lage tarieven en missen hierdoor goede sociale voorzieningen. In het onderwijs en de zorg staan mensen vaak onder grote druk tegen een matig inkomen. Alles moet zo goedkoop en efficiënt mogelijk. Dan is de rek er op een gegeven moment uit en dat geeft mensen stress.
We zien dat de staat zich verder terugtrekt. We hebben ons onder druk laten zetten. Het grote geld heeft vaak vrij spel. Globalisering en nieuwe technologieën dragen daar aan bij.”
Is de klimaatcrisis ten diepste een waardencrisis?
“Jazeker. Wij wonen het huis van de aarde uit en laten het onbewoonbaar achter voor onze kleinkinderen. Als je door hebzucht de levensruimte wegneemt van toekomstige generaties, dan tast je elementaire mensenrechten aan. Dat hangt samen met waardencrisis. Dat je de hele wereld rondvliegt voor een koopje is nu doodnormaal. Veel mensen weten niet beter. Je denkt dat het de norm is. Moralisme kan dan zelfs voelen als sociale onrechtvaardigheid.
Kijk naar het Autobahn-debat in Duitsland over snelheidsbegrenzing: ‘Ik laat mijn oer-vrijheid toch niet aantasten?’ Of: ‘Ik laat me door jou niet vertellen dat ik geen biefstuk meer mag eten!’ Dat is pure emotie. Maar we moeten toch ook gaan snappen dat er met de aarde wat fundamenteels aan de hand is. We zien de verschijnselen zoals de droogte. Het andere uiterste is dat mensen over niets anders meer kunnen praten.”
Wat ziet u als de grootste maatschappelijke en politieke uitdaging?
“Een mondiaal superkapitalisme dat zich niet laat leiden door welk moraal kader dan ook. De pauselijke encycliek Caritas in Veritate verscheen in 2009. De Paus was heel scherp in zijn analyse over sociale gerechtigheid. Ik was toen voorzitter van CDA Gelderland en zat ook in het landelijk partijbestuur. Ik voelde me soms een buitenbeentje. Toen ik met de Paus en zijn encycliek kwam aanzetten kreeg ik het etiket conservatieve katholiek opgeplakt. Of juist linkse rebel. Mijn boek nodigt hopelijk uit tot een gesprek, ook over partijgrenzen heen.”
Als je religie achter de voordeur wilt stoppen getuigt dat van weinig kennis over hoe het Nederlandse bestel in de afgelopen eeuwen is gegroeid.
Waar zit uw kritiek ten aanzien van progressieve politiek en de beweging ‘Vrij Links’?
“Als je religie achter de voordeur wilt stoppen getuigt dat van weinig kennis over hoe het Nederlandse bestel in de afgelopen eeuwen is gegroeid. Je kunt Nederland niet begrijpen als je de geschiedenis niet kent. Daarin gaat het juist om ruimte voor anderen. Een seculiere staat is neutraal en dat is wat anders dan secularistisch. Je kunt mensen met hun geloof niet achter de voordeur duwen. Nederland mag nooit een ‘seculiere theocratie’ worden.”
U laat vanuit persoonlijke schetsen zien dat een religieuze traditie en levenssfeer de voedingsbodem vormen voor een waardevol en deugdzaam leven. Betekent dat ook dat het wegvallen hiervan een bedreiging is? Of is er een weg mogelijk dwars door de secularisatie heen?
“De secularisatie biedt juist kansen. Er kan nooit een dwang zijn om iets wel of juist niet te geloven. Kerken lopen leeg, ook omdat de wereld verandert. Vroeger had je in het zuiden van het land een katholieke monocultuur zonder smartphone. Ik heb mijn katholiek-zijn nooit als dwang ervaren. Als je er niet door geraakt wordt en je ervaart het niet als verrijking, dan kan ik me goed voorstellen dat je ervan afscheid neemt en je losmaakt.
Vroeger was het niet altijd beter. Sinds de jaren vijftig en zestig maken mensen meer hun eigen keuzes. De kern van het geloof is dat jezelf kiest voor God; gedwongen geloven is nooit goed. Als de kerk leert om in de seculiere samenleving met nieuwe mogelijkheden om te gaan, vermoed ik dat er nieuwe kansen zijn.
Onderschat niet de waarde van godsdienstonderwijs en kennisoverdracht, ook kennis over andere religies. Het gaat om de kracht van oerverhalen. Het hoort bij onze cultuur en geschiedenis. Als je kennis en wijsheid, met alle waarden die erbij horen, niet meer kan overdragen, waar blijf je dan? Verhalen spelen een rol, juist voor jonge kinderen om het leven te begrijpen. We moeten met een zekere stoerheid onze verhalen blijven vertellen. Er zit zoveel levenswijsheid in. Het is zonde om daarvan de kraantjes dicht te draaien.”
Redden mensen het zonder een levensbeschouwelijke identiteit?
“Uiteindelijk kan niemand je voorschrijven hoe je gelooft. Ik ben zelf overtuigd lid van de kerk als instituut. Geloven doe je niet in je eentje en ik geloof in een relationeel mensbeeld. Alles wat je doet daar heb je een ander bij nodig. Institutionele kaders zijn er ook om overdracht van kennis en waarden mogelijk te maken. Daar kun je met een zeker respect naar kijken.
Er zijn veel fouten gemaakt in de kerk zoals seksueel misbruik. Dat vraagt om een grondige analyse en schaamte. Juist een gezonde en vitale kerk kan de samenleving een spiegel voorhouden. Maar die gedachte wordt erg lastig omdat de kerk zichzelf jarenlang geen spiegel heeft voorgehouden. Toch zou je dapper moeten zijn om de boodschap van Jezus te blijven uitdragen, een boodschap van liefde, vrede en gerechtigheid.”
De kerken verliezen jaarlijks tienduizenden leden. Is er nog toekomst voor de kerken in Nederland?
“De kerken moeten vernieuwen en vanuit hun traditie met hun tijd mee gaan. En ook intern de verantwoordelijkheden anders verdelen. Durf nieuwe paradigma’s te openen. Dat is al tweeduizend jaar een uitdaging, er zijn al veel crises geweest en de kerk heeft die ook overleefd.”
Hoe denkt u dat mensen in Nederland in 2050 zingeving ervaren en zich laten voeden door deugden?
“De kentering komt en mensen gaan snappen dat de wereld een bepaalde vorm van vrede en harmonie nodig heeft om te kunnen overleven. Dat zeg ik vanuit een bepaalde hoop. Het goede komt niet vanzelf. Je ziet nu ook tendensen die er honderd jaar geleden waren. Als de wereld in crisis verkeert en er anarchie dreigt, dan wordt dat vaak met harde hand gecorrigeerd. Vrede wordt ogenschijnlijk hersteld; maar dat is de vrede van een dictator. Daarom is democratie zo belangrijk voor de mensenrechten. Hoe gaan we samen vrede en gerechtigheid dienen, ook wereldwijd?”
Heeft uw vertrouwen in de toekomst? En waardoor wordt uw hoop gevoed?
“Wekelijks zie ik mijn kleindochter die nu bijna anderhalf jaar is. Ik zie haar letterlijk en figuurlijk nieuwe stapjes maken. Ik zie het wonder van de mens en daar word ik blij van. Ze ontdekt de wereld en dat is fantastisch. Dat gun ik alle kinderen in de wereld. Het zit diep in de mens verankerd: tederheid voor kinderen. Dat is ook een drive voor mensen om in de toekomst te geloven. Mijn boek is dan ook aan haar en haar leeftijdsgenoten opgedragen.”
Herman Kaiser (1954) was onder meer burgemeester van Margraten, Roermond, Doetinchem en Arnhem. Ook was hij enkele jaren voorzitter van het Christelijk Sociaal Congres. Op dit moment werkt hij aan een promotieonderzoek over de actuele waarde van het subsidiariteitsbeginsel, dat is een principe over de ordening van de maatschappij vanuit de katholiek-sociale leer. Zijn begeleiders zijn de Tilburgse hoogleraren Paul van Geest (theoloog) en Sylvester Eijffinger (financieel econoom).
Voor meer informatie over het boek ‘In waarde verbonden’ of om dit boek te bestellen: klik hier.
