Naar de precieze invulling van zijn nieuwe functie als lector Ethisch Werken aan de Fontys Hogeschool, is Rogier van der Wal nog op zoek. Hij laat zich onderwijzen door een bekendheid uit de oudheid; rechtsgeleerde, bestuurder én filosoof Cicero. Cicero werd lang niet gezien als filosoof. Wel als vertaler van filosofische teksten, hoewel de oud-consul vanaf zijn vijftigste ook drie grote, filosofische werken zelf schreef: De re publica, De legibus en De oratore. In de re publica beschrijft Cicero een staat in optima forma. Zo geeft hij zijn visie op de koers van het leiderschap van dat moment: ‘De staat is een zaak van het volk’, stelt hij.
Wat maakt Cicero zo’n uitzonderlijke staatsman?
“Cicero was zeer te spreken over de mengvorm van monarchie met democratie. Bovendien had deze ‘monarchie’ niet één vorst maar twee consuls, waardoor er geen alleenheerschappij was. Aan wie in deze republiek voorop mocht gaan, stelde Cicero hoge eisen. In de eerste plaats moet je van behoorlijk komaf zijn, omdat je een goede opleiding moet kunnen betalen. Je moest: de literatuur kennen, in het recht goed thuis zijn, en bovendien de welsprekendheid op hoog niveau beoefenen.’’
Wat kunnen onze leiders van vandaag leren van Cicero?
“Uit verschillende peilingen blijkt dat het niet goed gaat met het huidige vertrouwen van Nederlanders in de politiek. Cicero stelde dat de overheid moet voldoen aan bepaalde kenmerken. Daar zit onder andere betrouwbaarheid in, maar ook betrokkenheid. Je moet als staatsman volgens Cicero laten zien dat je rekenschap geeft aan wat burgers belangrijk vinden. In de Romeinse Republiek was veel vaker direct contact tussen de bestuurders en de bevolking, bijvoorbeeld in volksvergaderingen. Vertaal je dat naar de tegenwoordige tijd, dan moeten we volgens Cicero als bevolking niet afwachten en maar een beetje jureren wanneer de regering met plannen komt; de bevolking moet een actieve rol hebben in de besluitvorming.’’
‘De staat is een zaak van het volk’ – Cicero
Voor Cicero filosofische teksten over leiderschap scheef, was hij zelf een vooraanstaand staatsman. Hij begon zijn carrière als succesvol advocaat. Hierdoor bleef hij in de Republiek niet onopgemerkt. Zo startte hij zijn politieke loopbaan als Questor, schatkistbewaarder, van de provincie Sicilië. Twaalf jaar later had hij zich opgewerkt tot Consul van het Romeinse Rijk. Cicero is echter niet van ongeschonden reputatie. Waar hij zichzelf zag als dé verdediger van de Romeinse Republiek, zien sommige klassieke historici het tegenovergestelde: zij wijzen hem aan als één van de aanstichters van de val van de Republiek. Toen Cicero senator was zou hij Julius Caesar namelijk te veel ruimte hebben gegeven om zijn macht uit te breiden, aldus historici uit de keizertijd.
Hoe weten we of Cicero een goede leider was?
“Cicero liet zich inspireren door onder anderen Plato en Aristoteles. Er zijn vier klassieke deugden opgesteld door Aristoteles, de zogenaamde ‘kardinale deugden’, die als maatstaf voor leiderschap gezien worden: zelfbeheersing, rechtvaardigheid, verstandigheid en moed. In leiderschap is er zelden een honderd procent gouden oplossing. Als je de belangenafweging integer maakt, zijn er situaties waarin je besluit: nu gaat het hogere maatschappelijke belang boven mijn persoonlijke belang. Dan komen zelfbeheersing, rechtvaardigheid, verstandigheid en moed samen.’’
Hoe vertalen die klassieke deugden zich naar ethisch leiderschap in de tegenwoordige tijd?
“Tegenwoordig speelt verantwoordelijkheid een grote rol in de uitvoering van de deugden, zowel intern als extern. Wanneer iemand vraagt: ‘waaruit merken wij dat jullie ook een ethisch besef hebben als organisatie? En wat doe jij daar zelf aan?’, moet je als leider dan durven staan voor je keuzes. Een leider die gemakkelijk draait onder invloed van de eerste beste tegenwind, associeer je niet met iemand die zorgt dat de organisatie op koers blijft. Die verantwoordelijkheid ligt ook bij de medewerkers, daarvoor is moed nodig om je uit te spreken tegen je werkgever. Het heeft ten slotte ook met zelfcorrectie te maken en met elkaar durven corrigeren. Mensen die leidinggevende posities bekleden mogen daar zwaarder op aangesproken worden. Het is ‘practise what you preach’: als een leidinggevende op het werk zuiver handelt, maar je ziet hem in zijn vrije tijd uit zijn plaat gaan, moet je met elkaar in gesprek kunnen gaan. In die zin spreek je dus over ethisch leiderschap én ethisch volgerschap.’’
Verantwoordelijkheid en moed; zijn dit ook de maatstaven die u in uw nieuwe functie als lector Ethisch Werken hanteert?
“De klassieke maatstaven geven zeker inzicht, maar meten suggereert dat meten weten is en dat is natuurlijk maar beperkt. Ethiek draait voor een belangrijk deel om verhalen. Als er op de werkvloer van een organisatie van honderden mensen, twee schrijnende gevallen van grensoverschrijdend gedrag zijn, dan moet daar aandacht voor zijn. Binnen het lectoraat ben ik bezig met het vormen van een lijn. Enerzijds staat toxisch leiderschap, aan het andere einde ethisch leiderschap. Er zijn binnen die lijn drie aspecten: een pluskant van werk, een minkant van werk en daartussen een neutraal aspect. Bijvoorbeeld: grensoverschrijdend gedrag zit aan de minkant, interne verantwoording over het handelen van de baas tegenover zijn medewerkers aan de pluskant.’’
Van Cicero zijn meer dan duizend briefwisselingen bewaard gebleven. Het gaat daarbij niet alleen om zijn filosofieën, maar ook om zijn redevoeringen als advocaat en later staatsman. Cicero krijgt van klassieke historici het commentaar dat zijn redevoeringen te emotioneel zijn, blijkt uit onderzoek van Leanne Jansen van de Universiteit Leiden.
Cicero kon emotioneel van toon zijn in zijn redevoeringen, zouden we dat hedendaags populistisch noemen?
“Cicero was een conservatief. Hij was zuinig op dat wat hij had en wat de Romeinse Republiek had bereikt. Het was voor de staatsman belangrijk het leger achter zich te houden. In de oudheid werd eerder afgezet tegen een soort populisme, want wanneer je je volgelingen toestaat dat ze met de waan van de dag meegingen, wisten deze wellicht een grote schaar op de been te brengen.’’
Dat beschrijft Van der Wal in zijn nieuwe vertaling als grootste les van Cicero voor de hedendaagse politiek: onze liberale democratie is geen veilig bezit, maar vraagt continu onze aandacht, onderhoud en sterke leiders. Voor ons is het dan geen verkeerd idee om naar de klassieke maatstaven te kijken om leiders van vandaag kritisch te benaderen.
Hoe je een land bestuurt – Marcus Tullius Cicero. ISVW Uitgevers. Vertaald door Rogier van der Wal met voorwoord van Geerten Boogaard en Job Cohen.
Marcus Tullius Cicero (3 januari 106 v.Chr. – 7 december 43 v.Chr. ) was een Romeins politicus, advocaat en filosoof. Hij was betrokken bij de grootse politieke gebeurtenissen in die tijd. Zo maakte hij de overgang van de Romeinse Republiek naar de Romeinse Keizertijd mee.
