Wat is jouw persoonlijke associatie bij het begrip vrijheid?
“Vrijheid is voor mij vooral kunnen doen en laten wat ik zelf wil. De dingen die ik wil en doe gelden misschien niet voor anderen. Waar jij een situatie misschien ervaart als belemmerend, kan ik in diezelfde situatie volledige vrijheid ervaren. Het gaat mij echter niet alleen om handelen binnen de grenzen van de Nederlandse wet. Ja, als ik om elf uur ’s avonds trek heb om in de stad nog een kop koffie te halen, dan haal ik die. En als ik wil demonstreren omdat ik ergens tegen ben, dan doe ik dat. Maar vrijheid van gedachten is net zo belangrijk. Iedereen heeft het recht om anders over dingen te denken dan dat ik dat doe.
Dit betekent natuurlijk niet dat we al onze meningen over elkaar maar klakkeloos moeten uiten. Communicatie is daarbij heel essentieel en een kunst op zich. Je kunt wel vinden dat je het recht hebt om vrij je mening te uiten, maar dan moet je ook weten hoe je deze mening op een juiste manier kunt overbrengen. Daarbij moet je ook bedenken hoe belangrijk het delen van jouw mening is op dat moment. Het is goed om jezelf de vraag te stellen: ontlucht het uiten van mijn mening alleen mij persoonlijk, of heeft mijn mening ook een meerwaarde voor de situatie waarin ik mij bevind? Als jouw mening geen verbetering is voor de bredere situatie, dan kun je je mening denk ik beter voor je houden.”
Welke aspecten in islam zijn belangrijk voor jouw opvatting van vrijheid?
“Ik probeer al mijn bezigheden in het leven islamitisch verantwoord te doen. Net als iedereen maak ik daarin wel eens een foutje omdat ik word meegetrokken in iets dat speelt in mijn leven. Het kan zijn dat ik tot laat buiten ben en achteraf denk: kan dit wel volgens de regels van islam? Mijn kennis in islam over zulke zaken is vaak te beperkt. Op zo’n moment probeer ik te kijken naar wat maatschappelijk en cultureel aanvaardbaar is. De islam schetst wel de kaders van mijn bewegingsruimte, maar ik ben daarin niet heel streng. Ik ben bijvoorbeeld niet zo streng in de omgangsvormen tussen man en vrouw. Als je op een nette of professionele manier met elkaar omgaat, moet dit gewoon kunnen. Sommige moslims zullen hier anders over denken, maar islam kent nu eenmaal verschillende opvattingen.
Ik voel me erg vrij in islam. Wat ik wil, dat kan ik doen. Dit komt ook door de basisprincipes van islam die ik in mijn opvoeding heb meegekregen. Daardoor heb ik niet het idee dat ik beperkt word. Het nest en de daaraan verbonden cultuur waaruit je komt speelt een rol in je interpretatie van islam. Een Turk beleeft de islam anders dan een Pakistaan of een bekeerling. En dan heb ik het nog niet eens over de individuele interpretatie van islam. Ik heb vijf zussen. We komen allemaal uit hetzelfde gezin, hebben dezelfde opvoeding meegekregen, maar praktiseren islam allemaal op onze eigen manier. De factoren buiten het gezin, de dingen die je in het leven meemaakt en de vrienden die je hebt, bepalen mede welke punten je uit de islam benadrukt voor jezelf. De een is meer bezig met de spirituele kant van islam, terwijl een ander zich strikter houdt aan de praktische bezigheden die bij islam komen kijken. De pilaren van ons geloof zijn hetzelfde, maar de uitvoering ervan is een grijs gebied.”
Zijn er ook belemmeringen in islam voor jouw vrijheid?
“Ik heb wel eens gehoord dat mensen zich kunnen verliezen in het luisteren naar muziek. Daarom zou het verboden zijn in islam. Dit zou je als een beperking kunnen zien. Zeker omdat ik muziek heel fijn vind. Ik ben er echter nog niet helemaal over uit of dit verhaal wel waar is.
Verder is het kader van islam voor mij eigenlijk heel wijd en ervaar ik veel vrijheid. Sommige mensen vinden het misschien raar of belachelijk dat je dertig dagen niet eet of dat je bepaalde voeding niet tot je neemt als moslim. Maar dat zijn alleen voorbeelden van dingen die ik niet mag, terwijl de dingen die ik wel mag mij zoveel vreugde en ook zo veel vrijheid geven! Ja, ik mag de chocoladetaart van Albert Heijn niet eten, omdat daar varkensgelatine in zit. Maar in een bakkerij waar ik vaak kom, wordt alles met abrikozengelatine gemaakt en daar kan ik kiezen uit dertig soorten gebak! Het is de kunst om creatief te zijn. Als je je als moslima richt op de dingen die je niet mag, dan kan ik me voorstellen dat je de islam als een beperking ervaart. Ik richt me liever op de dingen die ik wel mag.
Toen ik een hoofddoek ging dragen kreeg ik de vraag waarom ik mezelf die beperking zou opleggen. Maar ik ervaar mijn hoofddoek helemaal niet als een beperking. Het geeft mij juist volledige vrijheid om eruit te zien zoals ik dat wil en mezelf neer te zetten zoals ik het wens. We plaatsen elkaar altijd maar in hokjes. Voordat ik een hoofddoek droeg en met mijn haar los liep zat ik in het hokje ‘moderne moslima’ en nu zit ik wellicht in een wat conservatiever hokje.
Ongetwijfeld zijn er mensen die zeggen dat het voor een moslima zoals ik niet de goede kant op gaat in Nederland. Maar ik ben heel tevreden met wie ik ben en hoe ik leef, dus alle negativiteit tegen moslims die ik soms voel, ben ik vaak snel weer kwijt.
Ooit had ik een collega waar ik drie maanden mee gemaild had, maar die ik nog nooit had gezien. Deze persoon stond dertig seconde stil en kwam niet uit zijn woorden bij onze eerste ontmoeting, omdat hij niet wist wat hij zag. Ik heb daar dan weinig last van op zo’n moment. Ik sta achter mijn beslissing om een hoofddoek te dragen. In Turkije heb ik ook meegemaakt dat ik anders behandeld werd omdat ik een hoofddoek draag. Ik kwam een chique café binnen en werd aangekeken door mensen die me daar niet vonden passen. Ik laat me daardoor niet afschrikken. Ik ben een betalende klant, dus ik heb het recht om daar naar binnen te gaan. Toch kan ik me wel voorstellen dat, door die reacties, meiden de hoofddoek ervaren als een beperking.
Ik denk dat vrijheidsbeperking die aan islam wordt gekoppeld vaak meer te maken heeft met cultuur. Het is moeilijk om islam los te zien van cultuur, maar eigenlijk zouden we deze twee niet als één moeten zien. In het vrijwilligerswerk dat ik doe zie ik moslims met verschillende culturele achtergronden. Iedereen heeft andere meningen over bepaalde onderwerpen in islam. Maar je ziet ook dat ondanks verschillende culturele waarden er toch één kern is: je bent moslim.
Toen ik een tijd geleden in het Museum Volkenkunde in Leiden was realiseerde ik me dat ook. In een tentoonstelling over de hadj werd de klederdracht van de islamitische pelgrims van over de hele wereld tentoongesteld. Dat was zo bijzonder! De een loopt er rond met een kort mouwtje, terwijl de ander volledig bedekt is. Wie ben ik dan om te zeggen dat de een goed en de ander fout is? Natuurlijk zijn er wel voorschriften in islam, maar daarover mogen de hoge geleerden discussiëren. Zij wijden hun hele leven aan de kennis over islam, mijn kennis over islam kan daar niet tegenop. Net zo min kan ik de plek innemen van een arts of advocaat. In islam is een van de belangrijkste zaken dat je blijft lezen, leren en jezelf ontwikkelen. Ik moet zeggen dat ik mezelf hierin wat te kort doe, maar ik merk wel dat hoe meer ik lees, des te breder wordt mijn perspectief van islam.”
Waarin bevordert en waarin belemmert islam volgens jou de vrijheid van vrouwen?
“Ik heb de koran in het Nederlands gelezen. De woorden die je op dat moment tot je krijgt, zijn het letterlijke woord van God. Het is geen informatie die je heel makkelijk tot je kunt nemen. Wat ik me kan herinneren uit de Koran en de boeken die ik over islam gelezen heb, is dat vrouwen in de tijd van de overlevering in het Midden-Oosten, een achtergestelde rol hadden. De vrouw heeft met de komst van islam wel degelijk meer vrijheid gekregen door bijvoorbeeld haar erfrecht in de islam. Ook steeg haar recht op het gebied van arbeid en kreeg zij de mogelijkheid om kennis tot zich nemen. Vrouwen mochten er vanaf toen gewoon zijn. De eerste vrouw van de Profeet, vrede zij met hem, was een zakenvrouw. Zij was een van zijn eerste adviseurs. Als jij als vrouw in eerste instantie niets waard was, een speeltje waarmee men kan doen wat men wil, dan is zo’n functie heel wat.
Toen ik in Istanboel was heb ik in het Islamitisch Historisch Museum gezien hoeveel vrouwelijke wetenschappers er waren in het verleden. En ik las laatst ook dat de eerste islamitische universiteit in Marokko door een vrouw, Fatima al-Fihri, gesticht is. Als de islam zo beperkend is, zoals door sommigen nog altijd wordt gedacht, dan zou dit toch nooit kunnen? Zoals ik al zei, denk ik wel dat cultuur vrouwen kan beperken. Laatst zag ik een documentaire over een dorp in Afghanistan. De vrouwen liepen daar veertig jaar geleden zonder hoofddoek en nu dragen ze allemaal een boerka. Als je dit niet doet word je gezien als vreemd.”
Voel jij binnen islam vrijheid om vragen te stellen over dingen die jou beperken?
“Absoluut, ik vraag vaak dingen waarover ik twijfel in islam. Zo kreeg ik laatst van iemand te horen dat een vrouw maar een bepaald aantal kilometers vrij mag reizen. Dit was naar aanleiding van de moskeetours die ik organiseer. Ik denk op zo’n moment: is dat echt zo en hoe moet ik hiermee omgaan? Mijn vraag stel ik dan vervolgens aan mensen die meer kennis hebben van de islam. Ik ben geen voorstander van Google voor het beantwoorden van vragen. Ik leg mijn vragen liever voor aan iemand die geschoold is in islam of zich er in ieder geval lang mee bezig heeft gehouden. En ik ben dan ook wel weer zo eigenwijs dat als het echt belangrijk is, ik het aan meer mensen vraag. Dan heb ik een soort second opinion. Het is aan mij om dingen goed uit te zoeken. Daarom wil ik ook niet op internet zoeken. Je weet niet wie daar dingen opschrijft. Ik kan ook een boek openslaan en iets opzoeken, maar iemand die er voor gestudeerd heeft kan mij vaak meer vertellen.”
Hoe belangrijk zijn vrijdenkers voor jou binnen de islam? Bevorderen of belemmeren ze jouw vrijheid?
“Er is niets mis met kritisch kijken naar zaken in islam. Maar er zijn in islam aan veel dingen wel regels verbonden. Ik vind die ook belangrijk. Ik denk dat in islam zeker ruimte is voor discussie en om dingen uit te zoeken. Discussie is heel belangrijk. Als je geen discussies aangaat, dan weet je niet wat er speelt buiten jouw wereldje. Toen ik me meer ging verdiepen in islam en mijn Turkse cultuur, kwam ik er bijvoorbeeld achter dat de Turkse gemeenschap niet bestaat uit twee groepen: praktiserende en niet-praktiserende moslims. Ik kwam erachter dat er ook een heel groot grijs gebied is van zoekers. En dit is niet altijd aan het uiterlijk van iemand af te zien. Je kunt wel bang kijken naar je buurman met een baard en djellaba, maar misschien staat hij op zondag wel langs het voetbalveld met andere ouders zijn kind aan te moedigen.
De dialoog verbreedt visies van mensen en we doen er nieuwe inzichten mee op. Het kan ook zo zijn dat de dialoog bevestigt wat je al dacht, maar dan weet je in ieder geval dat je op het goede pad zit.
Vrijdenkers zijn niet zo zeer bevrijdend voor mij persoonlijk. Ik vind dat iedereen zijn leven moet leven zoals hij of zij dat wil. Ik oordeel daar niet over. Iedereen moet zelf aan God verantwoording afleggen voor het leven dat hij of zij geleefd heeft. En ook over datgene wat we aan anderen hebben meegegeven. Dus als iemand mensen stimuleert om op een andere manier te leven dan dat de traditie het voorschrijft, dan moet diegene daar zelf verantwoording voor afleggen.
Toch vind ik deze vrije interpretatie van islam wel een beetje gevaarlijk. Het is niet zoals ik de islam beleef. Maar iedereen volgt een eigen pad in het leven. Ik ben voorzichtig in het zeggen tegen mensen wat ze wel en niet moeten doen. Sommige mensen willen een vriendje hebben of vinden het lekker om op vrijdagavond een borrel te drinken. Ik zeg dan niet dat ze dat niet moeten doen. Ik vind het wel jammer, maar ik zou niet iemands levensstijl daarin veranderen.
Als iemand om mijn mening vraagt zal ik die echter wel geven. Ik heb een vriend die praktiserend homo is. Als dat is wat je bent, dan denk ik dat het misschien wel een beproeving is voor jou om op zo’n manier door het leven te gaan. Maar als hij aan mij vraagt: denk je dat ik naar de hel ga? Ja, dat is een moeilijke vraag. God is alwetend en vergevingsgezind. Ik weet niet of mijn vriend in de hel komt, dat is niet aan mij. Feit is wel dat over dat onderwerp bepaalde regels zijn in islam. Maar aan de andere kant heb je in islam ook een goed persoon te zijn. Misschien sta ik met al het vrijwilligerswerk dat ik doe wel in de min en staat hij wel in de plus. Puur omdat hij een heel goede persoon is en de dingen die hij doet, doet met heel veel overtuiging.”
