“Islamdiscussie vindt plaats omdat we moslims accepteren”

Zijn Nederlanders de afgelopen 10 jaar – religieus gezien – orthodoxer geworden?

“Nee, in het geheel genomen is het hele spectrum juist naar vrijzinnigheid opgeschoven. Dat komt door de groei van de individualisering, het proces van differentiatie, de globalisering en het feit dat men minder aan de familie is gebonden. Die vrijzinnigheid uit zich bij religieuze Nederlanders in een toenemende tolerantie en acceptatie van andere godsdiensten, zoals de islam. De overgrote meerderheid van de Nederlanders is tegen discriminatie van moslims. De islamdiscussie vindt plaats omdat we moslims accepteren, anders zou er geen discussie zijn. De vrijheid van godsdienst, zoals die in de Verlichting is uitgevonden, vindt nog steeds plaats. Tegelijkertijd kent die trend kent ook weer zijn terugslagen, want niet iedereen is er blij mee. Sommige mensen vervallen daardoor in orthodoxie of erger, terwijl anderen de idee van ‘eigen volk eerst’ gaan hanteren, zoals de PVV.”

De kern van het huidige probleem met betrekking tot islam en religie is de botsing tussen vrijzinnigen en orthodoxen, en niet zozeer tussen de islam en het Westen. Wat vindt u van deze stelling?

“Je kunt zeggen dat het een botsing tussen geürbaniseerde mensen en mensen van het primitieve platteland is. Een andere component is dat de islamitische wereld zich bedreigd voelt, omdat ze achterblijft. Islam versus Westen is wel een factor, want er is een hele lange traditie van afkeer van de islam in het christelijke westen. Neem als voorbeeld hoe Mohammed door Dante onder in de hel werd afgebeeld. In het algemeen wordt de moslim als de grote boeman van het Westen gezien. En er is een gevoel van onbehagen in Europa en wellicht ook de VS. Mensen hebben het gevoel de weg kwijt te zijn. En dan is het handig de oorzaak bij de nieuwkomers te zoeken.”

Wat is nou hét voorbeeld van succesvolle vrijzinnigheid in Nederland?

“Dat vind ik toch de grote tolerantie die er nog steeds in Nederland heerst, al zijn we daarin op een gegeven moment wel doorgeschoten. We hebben een traditie van vrijzinnigheid die teruggaat tot Erasmus. In de jaren ’60 is dat tot een nationale houding geworden, het was niet meer een houding die slechts onder de elite te vinden was.”

Vrijzinnigen hebben de toekomst is de titel van uw nieuwste boek. Maar is het niet zo dat de vrijzinnige kerken en hun aanhang steeds kleiner worden?

“In de 19de eeuw ontstond er in Nederland een dwang om te institutionaliseren en te organiseren. Dat hebben vrijzinnige mensen ook gedaan, bijvoorbeeld in kerkgenootschappen. In de jaren zestig begon juist weer een de-institutionalisering. Vrijzinnigen vonden dus ook dat ze niet meer lid hoefden te worden van een kerk. Die kerken leiden een armoedig bestaan en dat wordt steeds erger; de leden zijn bijna allemaal mensen van boven de zestig. Je moet eigenlijk zeggen dat het niet goed gaat met de vrijzinnige instituties. Het gaat vooral niet goed met de kerken. Die moeten zich bezinnen op hun plaats in de samenleving en hoe ze op die ontwikkeling inspelen. Ze moeten zich niet alleen concentreren op hun vrijzinnige theologie, maar ook op hun plaats in de sociale werkelijkheid. Het is niet onmogelijk dat de kleine vrijzinnige kerken uiteen kunnen vallen in kleine, levensbeschouwelijke groepjes.”

Vrijzinnigheid is bepalend geweest voor de cultuur van Nederland en zal dat in de toekomst zijn. Wat bedoelt u hiermee?

“Het is altijd gevaarlijk om over de toekomst te spreken. Als u mij 10 jaar geleden had gezegd dat de PTT zou worden geprivatiseerd, zou ik ook u ook niet hebben geloofd. Ik houd een slag onder de arm, maar je kunt trends wel doortrekken. Boodschap van mijn boek is dat de beste houding ten opzichte van de problemen die er zijn een vrijzinnige houding is: enerzijds is dat het relativeren van het eigen gelijk, maar anderzijds is dat het staan voor een aantal principes. We hebben geen andere keus dan ervan te maken wat er te maken valt.”

Hoe ziet uw ideale multiculturele en multireligieuze Nederland van 2050 eruit? Zal de islam in de toekomst net zo geïnstitutionaliseerd zijn als het christendom?

“Een ideale samenleving zou zijn er een zijn waarin men elkaar tolereert, maar ook belangstelling voor elkaar heeft en waarin men beseft dat aardig doen tegen elkaar beter werkt dan negatief zijn. Aan de andere kant is er een aantal waarden dat niet moet worden verlaten, zoals dat we ons verzetten tegen onvrijheid. Wat betreft de institutionalisering van de islam: die is minder en anders geïnstitutionaliseerd dan het christendom. In het Nederlandse christendom hoor je er niet meer bij als je je lidmaatschap hebt opgezegd. Dat geldt niet voor de islam. ”