Jan Juffermans bepleit nieuwe economie en duurzame leefstijlen

Je vraagt al tientallen jaren aandacht voor een leefbare Aarde, wat is volgens jou de kern van het probleem?

“Tja, helaas bestaat ‘het’ probleem niet. Er is een hele kluwen van problemen gegroeid, die deels ook met elkaar samenhangen: de biodiversiteitskrimp, de klimaatontwrichting, virussen als Corona, de grote arm-rijk verschillen, de plastic soep, de stikstof en fijnstof, zoetwatertekorten et cetera. Maar je zou het mondiale duurzaamheidsvraagstuk kunnen samenvatten met de formule die we met de Werkgroep Voetafdruk Nederland gebruiken: B keer V. B staat voor Bevolking ofwel het aantal mensen op Aarde, en de V is hun gemiddelde mondiale Voetafdruk. Met ruim 7,7 miljard mensen zijn we onze unieke Aarde aan het uitleven en vervuilen, waardoor er sprake is van ernstige overbelasting (overshoot) van de ecosystemen, waar ons leven van afhankelijk is. En ik vind het onaanvaardbaar dat vooral de rijken der Aarde, met hun doorgaans erg grote voetafdruk, de meeste problemen hebben veroorzaakt. Tragisch en onverteerbaar is dat we er nog steeds niet in geslaagd zijn de hemeltergende armoede op te heffen.”

Welke gebeurtenissen of momenten waren beslissend om tot dit inzicht te komen?

“In mijn ‘Leidse en Oegstgeestse periode’ waren we vanuit de oecumenische studentenkerk actief met de ‘Stichting 2%’, om in lijn met het advies van Nobelprijswinnaar professor Jan Tinbergen, 2 procent van je inkomen af te staan voor ontwikkelingswerk, om de mondiale armoede op te kunnen heffen. Nu doet de Stichting X-Y dat nog en steunt er vele projecten mee. In het Nederlandse beleid werd het geen 2 procent van het BNP, maar slechts 0,8 procent en dat is de laatste jaren zelfs nóg minder geworden. Het geld wordt nu bijvoorbeeld gebruikt voor exportpromotie en problemen rond vluchtelingen. Schandalig!
In 1972 werden we wakker geschud over de hachelijke situatie op Aarde qua milieu en ontwikkeling. We lazen toen geschokt het rapport ‘Grenzen aan de groei’ van de Club van Rome. En nog datzelfde jaar stond in de Volkskrant dat het tijdschrift ‘De Kleine Aarde’ was gestart door de gelijknamige stichting. Ik werd direct donateur. Tijdens een lange reis hierna, met mijn partner Marianne, over land naar en door onder andere heel India werden we geconfronteerd met erg veel mensonterende armoede.”

Wat moet er anders om deze problemen op te lossen, op welke manieren kan het anders?

“Op De Kleine Aarde werd vanaf 1973 vooral gewerkt aan duurzame leefstijlen, in mondiaal perspectief, concreet voor voeding, energie, bouwen en wonen, vervoer, afval en kringlopen. Dankzij een poster die ik in 1974 had uitgebracht over minder vlees, als reactie op overheidspropaganda voor juist nóg meer vleesgebruik, werd ik in 1978 aangenomen om het tijdschrift en de uitgeverij te runnen. Zo kon ik meewerken aan duurzame veranderingen op persoonlijk en op bedrijfsniveau. En samen met andere natuur- en milieuorganisaties, in het Landelijk Milieu Overleg (LMO), werd het politieke werk gedaan, ook richting ministeries. In het tijdschrift publiceerden we ook nieuwe visies op de economie, en andere indicatoren dan het bruto nationaal product. We constateerden dat als de groei-economie niet verandert, al ons werk voor niets zou zijn. In 2006 kwam mijn boek over de Voetafdruk uit, en daardoor werd ik gevraagd mee te gaan doen aan het nieuwe Platform Duurzame en Solidaire Economie. Dat is onze mondiale opgave: een nieuwe economie en duurzame leefstijlen. En vooral een veel meer regionale economie. Onlangs schreef ik nog over radicale regionalisering, dat nu door de Corona-toestand ineens uitermate actueel is.”

Hoe komt het dat de mensheid zo langzaam in beweging komt, wat zie jij als oorzaken hiervan?

“Dat is een goede vraag, want de noodzakelijke veranderingen komen tergend langzaam. Na de Club van Rome kwamen er nog veel meer waarschuwende rapporten, vooral de laatste 20 jaar. Je zou denken dat we gemiddeld op Aarde beter zijn opgeleid dan ooit, maar wel steeds meer in gespecialiseerde richtingen. Dat zou onze blik kunnen vernauwen. En dan natuurlijk de neo-liberale economie, en de verzwakking van overheden tegenover de machtige multinationals en hun mondiale jacht naar de goedkoopste productieplaatsen. De oplopende maatschappelijke kosten en milieuschade worden zo massaal afgewenteld, want de echte prijs van producten en vervoer ligt veel hoger. Een goed voorbeeld is de luchtvaart, met waanzinnig lage prijzen, door subsidies, en geen belasting op kerosine en geen BTW. Kortom, er zijn verkeerde prikkels en er is veel fout beleid. Vooral geld regeert nu en er is sprake van een volkomen uit de hand gelopen handel in geld en gespeculeer op beurzen met steeds snellere computers. Geld moet dus nodig weer gewoon ruilmiddel worden.”

Is het gezamenlijk voorkómen dat de Aarde met niet meer dan 1,5 graad opwarmt de oplossing van het totale probleem?
“Nee, hoewel de klimaatontwrichting een van onze grootste uitdagingen is, zullen we in samenhang ook die andere knelpunten tegelijk aan moeten pakken. Daar is zogenaamd integraal beleid voor nodig. Daarom hebben we met het Platform DSE vorig jaar de ‘Petitie Brede Welvaart’ in politiek Den Haag aangeboden, gesteund door 31 organisaties, met samen bijna 3 miljoen leden/donateurs. Met die petitie wordt integraal beleid gevraagd voor al die vraagstukken door vooral onze mondiale voetafdruk tot 2030 drastisch te verkleinen. Na de aanbieding hebben nóg 10 organisaties zich achter de petitie geschaard, onder andere de Club van Rome en de Raad van Kerken.
In de petitie wordt gesteld dat het ook een kwestie van mensenrechten is. Daarom zijn we ook actief met Footprint Justice en de stelling dat een Eerlijk Aarde-aandeel een mensenrecht is. Die stelling willen we graag internationaal getoetst zien via het Internationaal Gerechtshof. Dat kan met een ‘Advisory opinion’ via de Verenigde Naties. Daar wordt nu aan gewerkt.”

Hoe relateer je het probleem van een leefbare Aarde die onder zware druk staat, met zaken als opkomend nationalisme en racisme?

“Ja, we hebben wat dat betreft betere tijden gekend. Dat was tussen ongeveer 1970 en 2010, toen Jan Pronk (oud-minister van onder andere ontwikkelingssamenwerking, red) nog landelijk politiek actief was. Toen werd ook vanuit het beleid echt geprobeerd een eerlijker en duurzamer wereldsamenleving te ontwikkelen en racisme tegen te gaan. Mondiaal denken en lokaal handelen werd de internationale slogan. Maar het lijkt erop dat hoe rijker we werden, hoe meer we voor ‘eigen land en volk eerst’ kiezen. Ontwikkelingsgeld gaat nu dus vaker naar eigen bedrijven en wordt zelfs besteed om oorlogsslachtoffers en klimaatvluchtelingen tegen te houden, ondanks de erkende mensenrechten. Terwijl de analyse duidelijk is dat de rijke landen veruit de grootste mondiale voetafdrukken hebben, en daarmee de hoofdschuldigen zijn van onder andere de klimaatontwrichting en vaak ook bij bij oorlogsgeweld betrokken zijn. Daar komt nog bij dat de rijkdom van die landen deels is gebaseerd op de koloniale periode en de slavernij. En zelfs nu nog op neokoloniale handelsrelaties, schadelijke monocultuur en veel te lage prijzen.”

Welke rol zie je weggelegd voor levensbeschouwing, religies en spirituele tradities als het gaat om het behoud van de Aarde?

“Die rol of uitdaging is natuurlijk ook voor hen immens groot. Mondiaal denken is een noodzaak. En solidair zijn, ook ver buiten familie- en vriendenverband, is zo mogelijk nog belangrijker geworden. Je zou wensen dat iedereen meer filosofie op de basis- en middelbare school zou krijgen. Meer weten over andere religies en tradities is uitermate interessant, en daarmee kan de waardering ervoor groeien. Zelf heb ik twee jaar niet westerse filosofie-colleges kunnen volgen in Leiden, inclusief informatie over de kunstuitingen. Daar word je volgens mij meer wereldburger van. En dat kan hopelijk ook leiden tot meer begrip en waardering van andere landen en volken en hun leefstijl.
In alle religies wordt naastenliefde aangemoedigd en waardering voor de schepping gepredikt. Daarom zou je veel meer inzet verwachten. In de praktijk zien we daar echter te weinig van, misschien door het probleem van het krimpend aantal gelovigen in vooral de rijke landen.”

Hoe waardeer je bijvoorbeeld de pauselijke encycliek Laudato Si’?

“Helaas ben ik niet toegekomen die encycliek ook te lezen. Maar met wat ik erover gelezen en gehoord heb, ben ik er vooral heel blij mee. Eindelijk een kijk op de wereld, die getuigt van betrokkenheid bij de actuele dramatische ontwikkelingen op Aarde, zoals met het klimaat en de biodiversiteit. Dat laatste mogen we natuurlijk ook wel verwachten van een Franciscus als paus. Maar eerlijk gezegd was ik ook wel teleurgesteld dat er geen aandacht is besteed aan de mondiale bevolkingsgroei. Met die ruim 7,7 miljard mensen is de Aarde al zo gevaarlijk overbelast. Laat staan als we naar de geprojecteerde 10 tot zelfs 11 miljard mensen zouden gaan. Neem alleen maar het feit dat er nu per jaar rond de 70 miljoen kinderen ongewenst worden geboren, dat is toch een drama, voor zowel de ouders als die kinderen. Dat moeten we toch kunnen voorkómen! Met onze Werkgroep Voetafdruk Nederland hebben we twee nota’s en ook een notitie gemaakt met concrete bevolkingsbeleidsvoorstellen.”

Draagt het streven naar een leefbare Aarde niet eerder bij aan verdeeldheid (strijd om schaarse goederen, bedreiging van de status quo) dan aan een ‘nieuw wij’ en vrede?

“Daar ben ik het wel mee eens, wellicht kan het streven naar mondiaal eerlijk delen de nodige spanningen opleveren, met name bij onze rijken, die aan hun leefstijl verknocht zijn geraakt. Maar als we goed communiceren dat we allemaal veel kunnen winnen met een duurzame en solidaire samenleving, dan verwacht ik juist brede steun voor dat traject. Maar veel tijd hebben we niet meer. Daarom zijn er plannen bedacht om met name het klimaatvraagstuk en de verdeling van de mondiale gebruiksruimte op een eerlijke en effectieve manier aan te pakken, namelijk met persoonlijke CO2- en Voetafdruk-budgetten. In Engeland werd het model van de Tradable Energy Quotas ontwikkeld. En in Nederland de Terra’s voor je voetafdruk-budget. Beide systemen werken met een plafond en een jaarlijks dalend budget, zodat we creatief worden om slim met je budget om te gaan. Bij snelle invoering zouden we wellicht nog onder de 1,5 graden opwarming kunnen blijven.”

Ervaar je jezelf soms niet als een ‘roepende in de woestijn’? Ben je weleens moedeloos?

“Dat valt erg mee hoor! In de tijd van De Kleine Aarde werkten we daar met zo’n 25 mensen, en we hadden vele duizenden donateurs en wellicht nog veel meer meelezers. Op open dagen kwamen er velen met hun mooie verhalen en ervaringen. Dus dat was juist zeer bemoedigend. En wat we de laatste tijd meemaken is natuurlijk hoopvol, want nu zijn gelukkig vele bedrijven, de EU, landen, provincies en gemeenten actief geworden. Het kan ook eigenlijk niet anders, want via de vele rapporten, boeken, en ook de tv-programma’s met verschrikkelijke beelden van bosbranden, overstromingen, dodelijke droogte en modderstromen, lijkt nu iedereen wel wakker te zijn geworden. Maar het is ook wel hoog tijd, we zijn rijkelijk laat, en het is nu vooral een kwestie van redden wat er nog te redden valt. Zelf geniet ik er intussen van dat we nu in ons huis van 1974 geheel van de zon kunnen leven, dus zonder aardgas en fossiele stroom. Vooral dankzij een stille warmtepomp en 32 zonnepanelen (9 van 1994 en 23 van 2015). Het kán dus, zelfs in Nederland! Bovendien ben ik blijkbaar optimistisch en geniet ik van regelmatig museumbezoek, maar ook van badminton, fietsen, dansen, kunst en postzegels verzamelen, en mijn volkstuin niet te vergeten.”