“We gaan niet de christelijke traditie koste wat het kost verdedigen”

Wat is het eigene van een liberaal christendom?

“Het voorwoord van Liberaal christendom opent met deze volzin: ‘Een liberale theologie is een theologie die onorthodox, open, vrijmoedig, vrijzinnig of modern is, of vooral op zo’n manier de christelijke traditie interpreteert.’ Verderop wordt daaraan toegevoegd dat de auteurs een ruimdenkende, niet-dogmatische vorm van christendom delen ‘die zonder opdringerigheid het belang van christelijk geloof wil uitspreken.’ Een mooie toespitsing geeft Rick Benjamins in zijn theologische plaatsbepaling, het eerste hoofdstuk. Daarin stelt hij dat een liberale gelovige niet vanuit de christelijke traditie naar de wereld kijkt, zoals orthodoxe mensen geneigd zijn te doen, maar juist omgekeerd vanuit de wereld naar die traditie, om te ontdekken wat daarin inspiratie biedt en richting geeft. We gaan dus niet de christelijke traditie koste wat het kost verdedigen, maar nemen haar kritisch onder de loep en gaan op zoek naar haar relevantie.”

Hoe gaan liberale theologen om met dogma’s?

“Liberale theologen zijn niet defensief, nemen de huidige stand van de wetenschap serieus en hebben geen moeite met nieuwe inzichten als de evolutietheorie. Ze gaan ook niet op een geforceerde manier oude kerkelijke dogma’s in de lucht houden. Ik weet nog dat ik min of meer in de lach schoot toen ik in Christelijk Dogmatiek van Van den Brink en Van der Kooi tegenkwam dat de Bijbel ‘prototrinitarische patronen’ zou kennen. Alsof de latere drie-eenheidsleer er al doorheen schemert. Leuk bedacht, en het is best een goed geschreven boek, maar ze wringen zich in allerlei bochten om aan zo’n nabijbelse denkconstructie als de drie-eenheid vast te houden. Een liberale theologie kent die behoefte niet maar probeert zo’n leerstuk op waarde te schatten: wat kun je er vandaag de dag wel en niet mee? Dat is een stuk minder vermoeiend en geeft ontspanning.”

Liberaal christendom: wat vind je van de kritiek die er is op deze term?

“Dat deze titel vraagtekens en kritiek zou oproepen, wisten we van te voren. We zaten met het dilemma dat de meeste termen gekleurd of versleten zijn. Alles is wel zo’n beetje voorbijgekomen: open, modern, vrijzinnig, vrijmoedig of vrijdenkend, en ook alle post-woorden: postchristelijk, postmodern, postseculier, posttheïstisch. We vonden ze geen van alle geschikt. Toen kwam op tafel: liberaal jodendom heeft alom een positieve klank, en we verlangen in Europa naar zoiets als een liberale islam. Laten wij dan de contouren schetsen van een zowel doordacht als doorleefd liberaal christendom dat al die andere noties in zich heeft.

Willem van der Meiden heeft misschien een punt in zijn recensie voor Volzin als hij aangeeft dat ‘liberaal’ het ideologisch bezette gebied van harde kapitalisten lijkt te zijn. Maar onterecht vraagt hij zich af of we er niet steviger over hadden moeten nadenken. Dat hebben we in meerdere sessies met de uitgever gedaan, en die heeft ons uiteindelijk kunnen overtuigen. Van der Meiden geeft trouwens zelf al een goede reden als hij schrijft: ‘Maar wellicht is het de samenstellers van deze bundel erom te doen zich het woord ‘liberaal’ weer toe te eigenen en als geuzennaam haar oorspronkelijke, vrijheidslievende betekenis terug te geven. Daar zijn kerk en theologie in Nederland zeker mee gediend.’ De kop van de recensie was helaas wat minder genuanceerd dan het artikel. Zelf merken we dat het snel went jezelf als liberaal theoloog te presenteren. Het is een term die discussie oproept maar dat is niet verkeerd. Al met al zijn we blij met deze keuze.”

Wat vind je van de reacties op jullie boek tot nu toe?

“Het boek kreeg een enorme boost door de vier-sterren-recensie in Trouw, waarin Wolter Huttinga schrijft dat het boordevol zinnige vragen en geloofsoverwegingen zit. Hij zegt gesmuld te hebben van wat hij noemt een reeks excellente en informatieve theologiecolleges. Ook het eerdere, af en toe wat schurende interview in Trouw en de jolige aandacht die God als ‘dynamische werkelijkheid’ kreeg in de strip van Anton Dingeman heeft de belangstelling geprikkeld. De recensie van de Leeuwarder Courant, die tevens in het Dagblad van het Noorden verscheen, vond ik inhoudelijk sterk en dat geldt ook voor het verhaal in Predikant & Samenleving. Verder bleken kerkelijke bladen als Ad Rem en Woord & Dienst ronduit positief te zijn. Her en der waardeert men dat we de christelijke traditie niet achteloos bij het grof vuil zetten maar echt serieus nemen, zonder haar blindelings te kopiëren.”

Er waren toch ook minder positieve reacties?

“Ja, het meest heeft mij de recensie van Bert Altena verbaasd, die op Nieuwwij.nl verscheen. Hij gaat op de toer van wat hij allemaal mist in het boek. Dat deed me denken aan de kerkganger die bij de uitgang nog fijntjes aan de voorganger meegeeft wat er ontbrak en wat hij zelf dus beter gedaan zou hebben. Eigenlijk vraagt hij waarom we geen ander boek geschreven hebben. Onbegrijpelijk is zijn opmerking dat we niet ingaan op wat het christendom te melden heeft in een multiculturele en multireligieuze omgeving. Daar gaat het hele boek juist over, en dat komt in meerdere hoofdstukken expliciet ter sprake. Dan heb je het niet gelezen of niet begrepen. De recensie, die al vóór de boekpresentatie verscheen, maakt een gehaaste indruk, misschien vanuit de behoefte om de eerste te zijn en de toon te zetten.”

Komt er een vervolg op dit boek?

“Eerst gaan we na alle inspanningen maar eens genieten van wat er op tafel ligt, en willen we onze energie besteden aan verbreding van het liberale gedachtegoed in de gemeente. Daarvoor hebben we met uitgever Skandalon een aanbod aan voorgangers en commissie Vorming & Toerusting gedaan onder het motto ‘Liberaal christendom voor iedereen’. Een van de auteurs of redacteuren hoopt in samenspel met betrokkenen in een belangstellende gemeente een interactieve avond op te zetten. Aan de eerste reacties te merken, is dit een formule die aanslaat want er zijn al meerdere verzoeken binnengekomen.
Zelf ben ik wat huiverig voor een te snelle vervolgpublicatie. Vaak ontstaan die onder druk en dan doen ze het een stuk minder dan hun voorganger. Het liefst willen we ons de komende tijd in de vorm van opiniestukken melden in het publieke debat, in kranten en bladen. Daarin kun je laten zien wat de eigen inbreng is van een liberale theologie die laat zien dat de tegenstelling ‘je bent orthodox of niks’ niet deugt. We hebben de indruk dat onze groepsaanpak goed werkt: omdat we als Relivant onze teksten eerst kritisch met elkaar doorpraten, winnen ze aan scherpte en weten ze allerlei blinde vlekken te vermijden. Theologie bedrijven moet in onze ogen veel meer een groepsproces zijn dan een individualistisch project. Daar lopen veel goedbedoelde boeken en verhalen op vast.”

Hoe tolerant is het liberaal christendom als het gaat om niet-liberaal christendom?

“Van ons hoeft niet iedereen een liberale christen te worden, maar dit boek is wel een stevige uitdaging richting vormen van geloof en theologie waarin onverdraagzaamheid verscholen ligt, bijvoorbeeld in de richting van andersgelovigen, vrouwen of homoseksuelen. Als mensen menen dat in de christelijke traditie te kunnen lezen, wijzen we zo’n interpretatie van de hand. Erkenning van de ander, en je gezamenlijk inzetten voor een humaan bestaan is een rode draad in onze verhalen. Die erkenning geldt zowel naar atheïsten als naar andersgelovigen binnen en buiten de kerk. Juist met dat uitgangspunt staat het boek met beide benen in onze multireligieuze wereldsamenleving.”

Zou een liberale theoloog de nieuwe scriba van de PKN kunnen worden?

“In de toekomst zeker, maar ik vermoed dat men dit keer nog voor een predikant van confessionele huize kiest. Zelf word ik het in elk geval niet, al heb ik – na te zijn voorgedragen ‒ wel meegedaan in de procedure. Maar van te voren besefte ik weinig kans te maken. Scriba zijn lijkt me best leuk werk, en dan niet zozeer het binnenkerkelijke gebeuren als wel de uitdaging om de kerk maatschappelijk weer op de kaart te zetten en zichtbaar te maken in het publieke debat. Daarvoor zou een liberale theoloog uiterst geschikt zijn. Wat iemand als Tom Mikkers bij de Remonstranten doet, roept af en toe misschien vraagtekens op maar vind ik heel knap. Die jongen had al lang theoloog van het jaar moeten worden! Als Op Goed Gerucht hebben we een vorige ronde opgemerkt dat een kerk als de onze eigenlijk twee scriba’s nodig geeft: één gericht op de eigen organisatie, en één als gezicht naar buiten. Die twee taken zijn moeilijk in één persoon te verenigen. Verder hoop ik dat in de toekomst de geheimzinnigheid rond de voordracht gaat verdwijnen. Dat past niet bij ‘Kerk 2025’. Presenteer vooraf gewoon twee kandidaten en geef de synode iets te kiezen. Wat is daarop tegen? Ik ben heel gelukkig als predikant in Kesteren, maar het is toch geen schande om interesse te tonen voor een andere functie?”