Je kunt leegte niet zinvol maken

Soms zeggen we dat we ons leeg voelen. Welke verklaring zou Jezus daarvoor geven, en welke Boeddha?

“Is ‘leeg’ onbezet, nietszeggend of uitgeput? Wanneer mensen het gevoel hebben dat ze onbezet zijn, dan kunnen Jezus en de Boeddha dat als een bevrijding typeren in de zin dat een mens even vrij is van zijn gedachten en verhalen over zichzelf. Wat betreft Jezus kun je o.a. denken aan zijn genezingen van bezetenen. In de pastorale praktijk valt ook te denken aan rouwverwerking, en dan duidt het gevoel van leegte op de mogelijkheid iets nieuws op te bouwen, al weten mensen vaak niet hoe dan kan. Wat betreft de Boeddha wijst het gevoel van leegte alleen op bevrijding als dat niet tot stand is gekomen door schadelijke handelingen van de betrokkene: doden, stelen, seksueel wangedrag, liegen, tweedracht zaaien, kwetsen, zinloos kletsen, hebzucht, wrok en verkeerde inzichten koesteren (bijvoorbeeld dat gedachten, woorden en daden geen gevolgen hebben). De schadelijke handelingen zijn te vergelijken met de Tien Geboden, en wel gebod 5 t/m 10. Jezus zou dus wijzen op de zonde.”

Welke betekenis geven Jezus en Boeddha zelf aan leegte, en hoe zie je die waardering terug in hun leven?

“In het boeddhisme heeft leegte te maken met bevrijding, dat wil zeggen dat mensen vrij zijn van hun ego, afzien van de verhalen die zij zichzelf en anderen vertellen over wie ze zijn, wat hun identiteit is, wat bij hun denkraam en hun life-style past.
Deze vorm van zelfverloochening zie je bij Jezus en de Boeddha terug in hun oorsprong als asceet. Dat houdt in dat ze niet voor uiterlijke offers gaan, maar voor innerlijke (vergelijk Matteüs 9, 13; 12, 7). Het gaat Jezus om innerlijke rechtvaardigheid, barmhartigheid en trouw, om innerlijke toewijding aan God (Matteüs 23, 23). Bij de Boeddha gaat het om de ontwikkeling van een mens in wijsheid, mededogen en kunnen of vermogen, om innerlijke toewijding aan de uiteindelijke werkelijkheid. Bij beiden heeft dit offer een grotere liefde en barmhartigheid of mededogen tot gevolg.”

Soms wordt gezegd dat we met meditatie ons hoofd of bewustzijn ‘leeg’ kunnen maken. Waarvoor is meditatie volgens de wijsgeren zelf bedoeld?

“In het boeddhisme beoogt meditatie het zuiveren en genezen van het bewustzijn en in het verlengde daarvan het lichaam. Het bewustzijn kent in het boeddhisme, in grote lijnen, drie lagen: het opslagbewustzijn, dat vergelijkbaar is met het onderbewuste, het zintuiglijke bewustzijn met o.a. het geheugen, en het ‘denkende’ bewustzijn, dat de verzameling geestelijke aandoeningen en verontreinigingen betreft die ieder mens heeft en waaruit het verlangen naar een ‘ik’ voortkomt. In het gewone doen overheerst het ‘denkende’ bewustzijn het gehele bewustzijn, al is het veel beperkter dan de rest. Mensen zien zichzelf en hun wereld daardoor niet zoals die is, maar vervormd, vergelijkbaar met iemand die een oogaandoening heeft of een andere aandoening waardoor zijn gezichtsvermogen wordt beïnvloed.
In het boeddhisme beoogt meditatie allereerst lichamelijke en geestelijke rust. Daardoor komt het ‘denkende’ bewustzijn op een lager pitje te staan en kunnen glimpjes binnenkomen van de werkelijkheid zoals die is. Pas daarna kunnen mensen hun hersenschimmen vervangen door reële beelden van de werkelijkheid. Daartoe biedt het boeddhisme vele methoden en technieken, die innerlijke genezing en zuivering bewerken. Het besef van leegte houdt daarbij in dat mensen hun hersenspinsels zien voor wat ze zijn: niet gestoeld op enige werkelijkheid.
Meditatie komt al meer dan 3500 jaar in India voor, terwijl het in het christendom pas in de 3e of de 4e eeuw opduikt. Christelijke meditatie lijkt op neo-platonische meditatie; het is een vorm van overdenken, bedoeld om de achterliggende, meer omvattende en hogere waarheid te ontdekken. Daarbij wordt het ‘denkende’ bewustzijn benut, wat in boeddhistische ogen tot verkeerde resultaten leidt die schadelijk zijn.”

Meditatie lijkt populairder te worden, bijvoorbeeld onder yoga-cursisten… Zoeken we de leegte actief op?

“Het gaat hier vooral om vipasjana-meditatie (analytische meditatie) zoals die buiten boeddhistische centra worden gegeven, wat doorgaans sjamatha-meditatie (ontspannende meditatie) is. De kwaliteit laat vaak te wensen over. Om verantwoord te leren mediteren kan een mens het best naar een cursus in een heuse boeddhistische instelling gaan, die onder leiding staat van een gerenommeerde boeddhistische geestelijke.”

Een kenmerk van leegte is dat woorden vaak ontbreken. Een mediterende Jezus of Boeddha vulde de leegte waarschijnlijk woordeloos met zingeving, gedachten over een zinvol leven. Stel dat beide levenskunstenaars na het mediteren de leegte zouden vullen in een dialoog over persoonlijke en sociale normen. Ontstaat er een interreligieus conflict, trekken zij zich in zichzelf terug voor een individualistisch samenleven (‘vreedzame co-existentie’) of bereiken zij overeenstemming?

“Eerlijk gezegd maakt u mij aan het lachen. Dat woorden ontbreken wil zeggen dat de ervaring van de uiteindelijke werkelijkheid niet in woorden is te vatten, zich aan taal onttrekt. Zoals de grote theoloog Karl Barth al zei: de uiteindelijke werkelijkheid staat dwars op de onze. Je vult de leegte niet met zingeving of zoiets, dat is een contradictio in terminis, want er is geen enkele behoefte aan zingeving, leegte is zinvol. Leegte slaat op de afwezigheid van onze beperkingen, van wat ons vasthoudt en bindt, van wat ons tot slaaf maakt en gevangen zet. Leegte is min of meer synoniem met: mogelijkheden, ruimte, volheid (dat is: vervuld van de uiteindelijke werkelijkheid). Zoals ik in mijn boek Vrees niet, Een brug tussen Boeddhisme en Christendom heb laten zien, leidt de interreligieuze dialoog tussen de mediterende Jezus en Boeddha mijns inziens tot een samenleven dat vruchtbaar zal zijn voor het christelijk en boeddhistisch geloof.”