Kefah Allush: “Ik ben een gelovig mens – toch noem ik mezelf niet zo snel christen”

In oktober 2019 won Kefah Allush de Sonja Barend Award voor zijn interview met oud-generaal Peter van Uhm in De Kist. Hoewel in dit televisieprogramma de dood centraal staat, houdt de presentator zich in zijn eigen leven eerder bezig met de zoektocht naar de reden van zijn bestaan. De bestemming doet er minder toe. De reis des te meer, met geloof, hoop en vooral liefde als kompas.

Allereerst nog van harte. Hoe kijk je terug op het winnen van deze prijs?

“Het is een mooi compliment van collega’s. Het winnende interview was heel bijzonder. Maar ik vind zelf dat ik wel meerdere bijzondere gesprekken heb gehad. Ik ben vooral blij met de erkenning voor het genre. Het lange interview. Daar zijn er namelijk niet zoveel meer van op televisie.”

Heeft het lange interview haar beste tijd gehad?

“Je merkt dat er tegenwoordig allerlei andere ontwikkelingen zijn waarbij inhoud zeer gewaardeerd wordt. Kijk maar naar podcasts. Daar kan je allerminst van zeggen dat dat oppervlakkige zaken zijn. Mensen zijn wel degelijk geïnteresseerd in verdieping. Maar het gebeurt op televisie niet zo veel meer. Het mooie wat er met die prijs komt, is de aandacht die het hiervoor genereert.”

Je maakt programma’s over religieus getinte onderwerpen. Zo heb je meerdere series gemaakt over het Midden-Oosten, zoals Van Nablus naar Ninevé (2018) waarin je oude, haast vergeten volkeren aan het licht brengt. Op dit moment ben je bezig met Oases in de Oriënt. Wat hoop je met deze series te bereiken?

“Al deze series hebben als doel de kijkers te laten zien dat de werkelijkheid ingewikkelder in elkaar zit dan ze denken. Mensen hebben vaak het idee dat in het Midden-Oosten een paar Arabische moslims wonen, die veel ruzie met elkaar hebben. Ze weten bijvoorbeeld niet dat het een streek is met een rijke geschiedenis, waar heel veel volkeren wonen die niet Arabisch of moslim zijn. Die leven daar allemaal samen. Ze verhouden zich tot elkaar. Soms in goede zin, soms in slechte zin en soms helemaal niet.

Net als je denkt het te begrijpen, blijkt het toch weer anders in elkaar zitten. De werkelijkheid is zo ontzettend complex. Dat is wat ik met mijn programma’s wil laten zien. Ik hoop daarmee dat mensen tot het besef komen dat het niet verstandig is om te geloven in mensen die komen met gemakkelijke oplossingen voor ingewikkelde vraagstukken. De wereld is namelijk niet zwart-wit, maar om het pikant uit te drukken vijftig tinten grijs.”

Heb je een houvast in een wereld die complexer lijkt te worden naarmate je ouder wordt, of beweeg je gewoon mee met wat het te leven bieden heeft?

“Allebei denk ik. Je zit op een bootje dat meedeint op de golven en tegelijkertijd ervoor zorgt dat je niet verdrinkt. Dat bootje is dat houvast. Dat bootje is de overtuiging dat het alleen met liefde werkt. Ik denk dat dat ook de achtergrond is van waarom ik in mijn programma’s het verhaal vertel met de vraag als gereedschap. Ik vind de vraag namelijk een liefdevolle manier om contact te maken.”

Waar gaat het in de kern om als het gaat om jouw geloof?

“Voor mij gaat geloof over liefde. De boodschap van God is namelijk: ‘Heb je naaste lief als jezelf. En Mij boven alles.’ Dat is een christelijk adagium. Toch kan ik eerlijk gezegd weinig met het concept van God. God is voor mij te abstract. De enige manier voor mij om het grijpbaar te maken is Jezus, als manifestatie van God in menselijke vorm. Alle verhalen over Jezus gaan over één ding, namelijk dat liefde boven alles moet staan. Voor mij houdt dat in dat ik voortdurend een vertaalslag probeer te maken van wat liefde is in alles wat ik doe. Want het uit zich in elke context weer anders: het is zonder oordeel openstaan voor anderen; het is oprecht zijn naar je medemens, ook tegen weerstand in; het is loslaten. Liefde is ook een houvast te midden van onstuimigheid.

Laat ik het anders formuleren. Ik ben niet perfect. Alle nare eigenschappen die mensen kunnen hebben, heb ik natuurlijk ook. Dat zijn die woeste golven. Als ik in een situatie terecht kom met vreemde mensen, heb ik soms ook de neiging om me terug te trekken. Als mensen dingen doen die ik raar vind, ben ik soms ook geneigd om te oordelen of om onaardige opmerkingen te maken. Maar elke keer als ik me dat realiseer, klim ik snel terug in dat bootje. Want al die nare eigenschappen hebben in mijn leven nooit tot iets moois geleid.”

Zie je dat dan als een soort van dwalen en dan weer terugkeren?

“Ouderwetse christenen zouden spreken van een zondig mens. Maar die taal is niet de mijne. Ik zou eerder zeggen dat je moet erkennen dat je een mens met gebreken bent. Dat is de aard van wie ik ben. Iemand met gebreken die voortdurend de verhalen van Jezus nodig heeft als inspiratie om die gebreken te compenseren. Ik denk namelijk dat onze ware bestemming tot uitdrukking komt als we in liefde tot elkaar komen. Ons bestaan hangt daar namelijk van af.

De menselijke soort heeft kunnen overleven door zijn vermogen om samen te werken. Dat vereist dat je rekening houdt met elkaar, en dat je de belangen van een ander meeneemt in alle overwegingen en beslissingen die je neemt. Dat is ook een vorm van liefde.”

Ik las op Wikipedia dat je geboren bent in een islamitisch nest, vervolgens werd je atheïst en daarna christen. Hoe is dat gegaan? 

“Het probleem met Wikipedia is dat degene die de tekst schrijft deze ergens uit een artikel heeft geplukt van iemand, die de informatie op zijn beurt weer ergens anders vandaan heeft gehaald. Daarmee ontstaat een ‘realiteit’ rondom mij waarin ik mezelf niet altijd herken.”

Je krijgt nu de gelegenheid om dit recht te zetten als je wilt. 

“Ik kom uit een familie van islamitische Palestijnen. Ik spreek zelf liever van seculiere cultuurmoslims. Er werd wel belang gehecht aan islamitische feestdagen, maar aan de ramadan heb ik zelf bijvoorbeeld nooit echt meegedaan. Ik kom uit een familie die weinig praktiserend is, maar tegelijkertijd niet zo snel zal zeggen dat ze niet islamitisch meer is. Dat is weer een brug te ver. Meestal wordt er pas gepraktiseerd als men wat ouder wordt.

Rond mijn vijftiende levensjaar trok ik de conclusie dat ik niets met religie had. Ik kom immers uit een streek waar al die geloven vandaan komen. Het enige wat dat heeft veroorzaakt is dat iedereen ruzie met elkaar maakt en oorlog. Daar wilde ik niets mee te maken hebben.

Het was mijn drijfveer om iets van mijn leven te maken. Dus ik ben op mijn zeventiende begonnen met werken. Ik had vóór mijn dertigste een mooi huis, een gezin en ik was maatschappelijk geslaagd. Toch bleef geluk uit. Ik vroeg me af: is dit nou alles?

Ik leerde in die periode wat mensen kennen. Onder andere een christelijke collega voor wie ik ben gaan werken. Zodoende kwam het geloof weer terug op mijn pad. Omdat ik altijd veel gelezen heb, wist ik wel het een en ander van de islamitische traditie en het christendom. Ik ben me verder gaan verdiepen in andere varianten van het geloof. Maar ik ben tot de slotsom gekomen: als er dan toch een God is, dan snap ik die in het verhaal van Jezus het best. Wat me aan dit verhaal bevalt, is dat er sprake is van een God die niet oordeelt en die onvoorwaardelijk van je houdt. Dat is de God die ik wil.

Wij hebben Hem niet nodig om ons te veroordelen voor het kwaad wat we doen. Als je geen liefde in je hart hebt, dan is dat de hel op zich. Dat is voor heel veel mensen lastig te bevatten. Die hebben het gevoel dat als jij iemand kwaad hebt gedaan, jij daarvoor moet worden gestraft. We zeggen heel makkelijk dat Gods liefde die van ons overstijgt. Maar vervolgens gaan we Hem eigenschappen toedichten die heel erg menselijk zijn. Zijn grootsheid zit in het gegeven dat Zijn liefde en genade oneindig groot is. Groter dan wij ons kunnen voorstellen.

Ik ben een gelovig mens. Toch zal ik mezelf niet zo snel een christen noemen. Dat suggereert namelijk dat je behoort tot een groep of kerk. Dat wil ik niet. Zodra je drie mensen bij elkaar zet in één ruimte gaan ze regeltjes bedenken, en komen ze met een eigen dogma, waar je het niet altijd mee eens bent. Het is een wilsbesluit om een leerling van Jezus te zijn. Maar ik wil daarmee kunnen worstelen. Mijn relatie met God wil ik zelf in de hand hebben. Het is een persoonlijke zoektocht.”

Bid je wel eens?

“Jezus was behoorlijk maatschappijkritisch in zijn tijd. Over het gebed zei hij dat hij op straat mensen de hele dag ziet prevelen, zodat anderen hen zien bidden. Maar dat God hun gebed niet nodig heeft om te weten wat ze willen en nodig hebben. Hij adviseerde dat als je dan toch wilt bidden, een kort gebed volstaat waarin je in nederigheid zegt dat je afhankelijk bent van God en dat je hoopt dat Hij voor je zal zorgen en het kwade van je pad af zal houden. Dat is het ‘Onze Vader’ geworden. Dat gebed bid ik elke avond voor het slapen gaan. Tegelijkertijd probeer ik ervoor te waken dat het iets routinematigs wordt.”

Wat bedoel je hiermee?

“Het gevaar van gebeden die vaststaan is namelijk dat het een ritueel wordt dat je uit gewoonte doet, waardoor de essentie je dreigt te ontgaan. Iedere keer probeer ik bij een zin of woord stil te staan die belangrijk voor me is op dat moment en het uit te lichten. Zo komt bijvoorbeeld de zin voor waarin je God vraagt om je fouten te vergeven, zoals je zelf de fouten van anderen vergeeft. Bij het uitspreken hiervan kan ik mezelf bevragen of ik iemand daadwerkelijk heb vergeven of niet. Een andere keer sta ik weer stil bij ‘Uw koninkrijk kome’ en probeer ik te begrijpen wat dat betekent en welke rol ik daarin moet spelen.”

In een aflevering van de documentairereeks Jezus van Nazareth (2018) heb je o.a. een gesprek met een historica over de kleding van Jezus. Hij zou er zeer bescheiden hebben uitgezien. Was die soberheid gezien zijn maatschappijkritische houding een statement? 

“Ik denk in eerste instantie dat zijn soberheid gewoon te maken had met het eenvoudige milieu waar hij vandaan kwam. Maar waar wel een statement in zit is dat wanneer de Messias op aarde komt, hij niet komt als koning, maar als een gewone man. Jezus zegt namelijk dat wij bezig zijn met het vergaren van rijkdom op aarde, terwijl we bezig zouden moeten zijn met het vergaren van rijkdom in de hemel. Dat is een andere manier van zeggen dat hebzucht niet bepaald het mooiste in ons naar boven haalt. En dat we met wezenlijkere dingen bezig moeten zijn. Omzien naar de ander. Je naaste liefhebben als jezelf. Dat gaat natuurlijk ook over aalmoezen.

Wat ik mooi vind aan Nederland is dat zakat verweven is met hoe we de samenleving hebben ingericht. Het feit dat we belasting afdragen over datgene wat we verdienen, om ervoor te zorgen dat niemand uit het mandje valt, vind ik een mate van beschaving en liefde voor de medemens. Voor mij is dit een religieuze uiting. Maar of een samenleving er wel of geen religieus stempeltje op zet, maakt mij niet uit. Zolang we het samen maar organiseren, zodat niemand honger hoeft te lijden of onnodig ziek hoeft te zijn.

De basisdingen zijn niet zo ingewikkeld. Dat komt neer op toewerken naar een samenleving die eerlijk is en gelijke kansen biedt voor iedereen. Dat betekent ook garanderen dat iedereen kan zijn wie hij/zij is en dat iedereen zijn relatie met God op een eigen manier kan beleven met als voorwaarde de ander geen kwaad te doen.”

Vasten… heb je hier iets mee?

“In Nablus, waar ik oorspronkelijk vandaan kom, is er een heel oud kanon. Dit kanon gaat tijdens de Ramadan af bij zonsondergang om aan te geven dat er weer gegeten kan worden. Ik heb daar als kind weleens geprobeerd aan het vasten mee te doen omdat iemand in de familie dat deed. Maar ik geloof dat ik zo’n tien minuten vóór de kanonknal klonk, er de brui aan gaf.

In de Arabische wereld is het vasten in de Ramadan volledig geïnstitutionaliseerd. Het nadeel hiervan is dat een principe belangrijker wordt dan het idee erachter. Hierdoor gaan mensen elkaar de maat nemen, waardoor datgene waar het om draait – in dit geval het spiritueel besef en het meeleven met de armen – ondergesneeuwd raakt en mensen zich meer bezig gaan houden met een bijkomstigheid als afvallen of dat de buren hen niet betrappen op roken, eten of drinken. Dat geldt ook voor andere religies op andere terreinen. Het principe snap ik heel erg goed. Ik geloof in de waarde daarvan. Maar ik vind het belangrijker dat mensen het spiritueel besef weer terug krijgen.”

Hoe zouden ze dat spiritueel besef dan anders kunnen laten indalen?

“Ik zou het erg aanmatigend vinden van mezelf om moslims even te vertellen hoe het moet. Waar ik moeite mee heb, is dat veel mensen zich richten op regels. Ik kan me niet voorstellen dat het Gods bedoeling is om jou in die maand duidelijk te maken wat je allemaal niet mag. Het is de bedoeling om je duidelijk te maken dat je juist op andere zaken moet richten. Het gaat er niet om dat je niet eet. Het gaat het er om dat je op dat moment niet bezig bent met eten, maar met belangrijkere zaken. Het is een mentaliteitskwestie.

Binnen het christendom is er ook een vastenperiode. Die gaat aan Pasen vooraf. Daar hadden katholieken ook veel rituelen voor. Die vastten vroeger één dag in de week en dan aten ze op vrijdag in plaats van vlees vis. Wat veel christenen tegenwoordig in die periode doen, is de maaltijd versoberen. Die onthouden zich bijvoorbeeld van zoetigheden en alcohol, om zich weer te realiseren dat het luxe dingen zijn die ze niet nodig hebben om te overleven. Dat is ook een manier om even pas op de plaats te maken en tot het besef te komen waar het allemaal om draait.”

Je reist best veel voor je documentaires. Zit daar ook een zoektocht in naar God?

“Daar zit zeker een zoektocht in. Je zou het een soort van pelgrimage kunnen noemen. Bij een bedevaart lijkt het tegenwoordig meer te gaan om het bereiken van de bestemming. Vroeger moest je daar veel meer moeite voor doen. Je ging te voet of te paard naar Jeruzalem of Mekka en maakte onderweg allerlei dingen mee waardoor de reis belangrijker was dan de bestemming. Dat vind ik zelf het mooist.

Er zijn mensen die het leven beschouwen als één grote pelgrimagetocht naar de hemel. Dan zul je, hoe geweldig en prachtig die hemel ook is, niet kunnen ontkennen dat de waarde van alles in die reis zit. In wat je meemaakt, in wat je ziet, in hoe je groeit, in hoe je een kind bent dat niets kan en niets weet. En uiteindelijk een oude grijsaard wordt die hopelijk wijzer is en terug kan kijken op een leven waarin bijzondere dingen zijn gebeurd. Diepe dalen en hoge toppen zijn beleefd. Pijn maar ook vreugde is geweest.

Ik kijk op een soortgelijke manier naar het leven. Alleen speelt de hemel geen enkele rol in mijn geloofsbeleving. Ik ben een gelovig mens, maar ik ben totaal niet bezig met het leven na de dood. Ik ben bezig met de reistocht, daarin zit mijn lotsbestemming. Daarin ben ik op zoek naar wat God met mij wil. Naar de reden van mijn bestaan. En naar hoe ik dat bestaan moet vormgeven. Dat is mijn hadj. Dat is mijn pelgrimage.”

Heb je nog een slotwoord over de vijf zuilen?

“Paulus is een apostel die Jezus niet persoonlijk heeft gekend. Wel is hij de grootste verkondiger van zijn boodschap geweest. Paulus heeft brieven geschreven die uiteindelijk als documenten in de Bijbel zijn terecht gekomen. In een van die documenten geeft hij aan dat het in het leven gaat over de volgende drie dingen: geloof, hoop en liefde. Liefde is het belangrijkste.

Ik hoop dat liefde de zesde zuil is waarin we elkaar kunnen ontmoeten en onze verschillen kunnen overstijgen.”