“Laten we spiritualiteit niet blijven verwarren met happiness-recepten”

Op Bol.com staan ruim 1300 boeken over spiritualiteit… Meer dan genoeg lijkt me. Waarom dan toch weer een nieuw boek over spiritualiteit?

“Vorig jaar kreeg ik een manuscript ter inzage van een boek over spiritualiteit. Of ik daar een voorwoord bij wilde schrijven. Bij het lezen van het manuscript kreeg ik meer en meer het gevoel dat ik me bevond tussen de bouwers van de toren van Babel. Mijn kritische voorwoord schoot in het verkeerde keelgat van de eindredacteur van dat boek. Het werd geweigerd.
Toen dacht ik: hoog tijd om te proberen enige helderheid te verschaffen over het onderwerp ‘spiritualiteit’. Uit die gedachte kwam dit boek voort. Ik hoop dat ’t inderdaad wat helderheid verschaft, al zou ’t ook gewoon een volgende steen voor die toren van Babel kunnen zijn…”

Wat is spiritualiteit?

“Het eerste boek dat ik las om een antwoord op die vraag te krijgen was van C. Aalders. Ik was toen een jaar of twintig. En ik heb ’t zorgvuldig bewaard. Het heeft als titel: ‘Spiritualiteit’. Hij schreef: ‘Overal waar de mens met bewuste bedoelingen en op een methodische wijze bezig is zijn leven te doen beantwoorden aan een transcendente zingeving, is er sprake van spiritualiteit.’ Dat lijkt me nog steeds een prachtige omschrijving van waar het bij spiritualiteit om gaat. Voor de hedendaagse mens misschien wat te lang en te moeilijk. Daarom koos ik in mijn boek voor: spiritualiteit is levenskunst die omvormend werkt. Met dank aan de benedictijner monnik Benoît Standaert. En omvormend betekent dan: dat ik de zoektocht naar oppervlakkig  en kortstondig genot en geluk langzaam maar zeker omvorm tot een zoektocht naar blijvend geluk.”

Is het blad Happinez een spiritueel blad?

“Ik denk dat het antwoord op deze vraag al besloten ligt in mijn antwoord op de vorige vraag. Spiritualiteit zoals ik die zie heeft niet zo veel te maken met feel-good ervaringen. Het gaat bij spiritualiteit om een oefenweg die je bevrijdt van je gevangenschap in je ego en je omvormt tot een mens die begrip heeft en in liefde leeft. Dat maakt het dagelijks leven tot de belangrijkste van alle spirituele oefeningen.

Op die weg zijn crisissen onvermijdelijk. Kierkegaard zei al dat iedereen die beweert dat je het Rijk der Hemelen kunt bereiken zonder te passeren langs Golgotha een infame leugenaar is. De weg is bepaald niet geplaveid met louter feel-good ervaringen! Laten we dus spiritualiteit niet blijven verwarren met happiness-recepten.

Maar ook niet per definitie blijven koppelen aan religieuze instituten zoals de kerk of de moskee. Die hebben in de geschiedenis voldoende bewezen bang te zijn voor de vrijheid, schuwen de onderdrukking niet en beperken het engagement dikwijls tot de eigen kring.”

Kunnen atheïsten spiritueel zijn?

“Uiteraard! Neem alleen al de boeddhisten! Ik denk dat de moderne mens zich meer en meer bevrijdt van oude godsbeelden en liever woorden gebruikt als: het Mysterie, de creatieve Bron, het Ene/de Ene, of zelfs de Natuur (zoals Spinoza al voorstelde). Ook uit het oorspronkelijk nogal anti-theïstische humanisme heeft zich een sterke stroming ontwikkeld van religieus humanisme, dat niet theïstisch is.”

Maar die zoektocht naar blijvend geluk, moet toch wel ergens in gefundeerd zijn? Iemand die zijn hele leven zielsgelukkig is met oude treintjes, is toch niet spiritueel bezig?

“Dat fundament is niet per definitie een theïstische levensbeschouwing. Zowat elke activiteit kan dienen als een spirituele oefening, mits die vanuit de juiste instelling wordt verricht. Zolang het ego aan het stuur zit, gebeurt er in spiritueel opzicht niks. Maar als je je gaandeweg gaat onthechten aan het resultaat van je activiteit, niet meer bezig bent jezelf te bewijzen en te roemen op je prestaties, als je leert om belangeloos op te gaan in wat je doet, dan word je, zoals alle grote leraren adviseren, weer als een kind. En dan is het Rijk Gods onder handbereik. ‘Hecht niet aan het werk uwer handen’, zei Prediker al.

Een boeddhistisch verhaal laat mooi zien dat spiritualiteit gaat over een levenshouding en niet zozeer over een levensbeschouwing. Boeddha vroeg aan zijn leerlingen wat ze graag deden. De ene zei: ‘Boogschieten.’ ‘Oké,’ zei Boeddha, ‘dan ontwikkel jij de zen van het boogschieten.’ Een ander hield vooral van bloemschikken, en zo ontstond ikebana, de zenkunst van het bloemschikken. Misschien had hij tegen die man met die treintjes wel gezegd: ‘Oké, dan ontwikkel jij de zen van het spelen met treintjes.’ Zo kun je bijvoorbeeld ook ‘spiritueel’ interviewen door ‘leeg’ te luisteren, zonder vooropgezette bedoelingen.”

In je boek heb je het over oude en nieuwe spiritualiteit. Wat is het verschil tussen beide vormen van spiritualiteit?

“In een advertentie zag ik dat het een bijzonder ‘spiritueel’ gevoel kan geven om een dag in een wellness-centre door te brengen. Als we dit ‘nieuwe spiritualiteit’ noemen is dat naar mijn smaak een inflatie van het begrip spiritualiteit.

Spiritualiteit is niet een manier van denken, een bepaald gevoel of een bepaalde ervaring. Spiritualiteit heeft natuurlijk wel raakvlakken met levensbeschouwing. En het staat ook niet los van de werking van de menselijke geest, van emoties en lichamelijke gewaarwordingen. Maar tegelijk overstijgt spiritualiteit ook elk denkbeeld, elk dogma en elke ideologie. En het heeft niets te maken met het najagen van bepaalde ervaringen.

Spiritualiteit heeft allereerst te maken met bewustzijn. In positieve zin zou je het begrip ‘nieuwe spiritualiteit’ dan natuurlijk wel kunnen gebruiken voor de vele stromingen in en buiten de religieuze instituten die zich daarop richten… van zen en mindfulness tot Taizé, en van de Tibetaanse boeddhisten tot de kabbala-scholen. Vaak wortelt die zinvolle ‘nieuwe’ spiritualiteit echter in oude tradities.”

“De spirituele oefening van het dromen is in de vergetelheid geraakt. Die oefening moeten we in onze tijd herontdekken” schrijf je. Waarom?

“Ik ben al vele jaren bijzonder geïnspireerd door C.G. Jung, die naar mijn smaak terecht het bestuderen van het onbewuste als een religieuze bezigheid beschouwde. Hij zag het Zelf, centraal archetype in dat onbewuste, zelfs als ‘het beeld Gods in de menselijke ziel’. Droomwerk helpt je om je schaduwkanten te leren kennen, te accepteren en te transformeren. En het brengt je in contact met je innerlijke gidsen, de animus en anima en de oude wijze man/vrouw in jezelf.

In alle culturen werden dromen gezien als vensters op de transcendente wereld, de geesteswereld, de ‘goddelijke’ wereld. De joodse traditie zegt dat een droom die je niet onthoudt is als een brief van God die je ongeopend weggooit. Daar zit veel in. Jammer dat in onze rationalistische cultuur nog steeds wordt gezegd dat dromen bedrog zijn.”

In het hoofdstuk ‘Op zoek naar een meester’ geef je aan dat wij westerlingen niet zo snel naar een leraar, een goeroe gaan. Heeft dit niet ook te maken met de ontoegankelijkheid van bepaalde spirituele meesters of goeroes? Ik denk namelijk dat er juist veel behoefte is aan gidsen, zeker onder jongeren, twintigers en dertigers…

“Ja, grote meesters hebben meestal een verantwoordelijkheid voor zeer veel leerlingen. Denk aan mensen als de Vietnamese boeddhist Thich Nhat Hanh of de Tibetaanse Sogyal Rinpoche, of aan in iemand als Willigis Jäger in Duitsland. Vaak stichten ze een centrum, een sangha of andere vormen van organisatie waarin leerlingen samen de weg kunnen gaan en de vruchten van de wijsheid van de meester kunnen plukken. Overigens denk ik dat een échte goeroe zich niet verheft of isoleert en graag de leerlingen persoonlijk ontmoet en begeleidt.

In de kringen van de meesters die ik zojuist als voorbeeld noemde vind je inderdaad relatief veel jongeren, maar de echte spirituele honger begint bij veel mensen toch eigenlijk pas voelbaar te worden boven de veertig…”

Ben jíj een goeroe?

“Eén van mijn leraren, Mansukh Patel (die als zoveel meesters vóór en na Jezus slachtoffer werd van allerlei lastercampagnes), zei eens tegen me: ‘Goeroe betekent letterlijk: ‘hij die de duisternis verdrijft; wie zou dat niet willen zijn…?’ Ik denk dat ik op mijn manier in het werk dat ik doe, samen met mijn echtgenote Brigitte Geerlings, in ons centrum La Cordelle in Cadzand, wel wat beteken voor de mensen die daar komen om hun ziel te voeden. We noemen ons centrum een plek voor inspiratie, vrede en vreugde.

In ieder geval beschouw ik het als mijn levenstaak om ter beschikking te zijn voor mensen die een luisterend oor zoeken voor hun levensvragen, en om door te geven wat ik geleerd heb in de verschillende tradities die mij gevormd hebben, met name de christelijke en de zen-boeddhistische.”

In je boek ook aandacht voor de Bhagwan. Als ik aan hem denk, denk ik aan al die Rolls-Royces die hij had. Was hij nou wel of niet een oplichter?

“Ik geloof niet dat wij als rechter over elkaar zijn aangesteld, dus ik onthoud me graag van een antwoord op je vraag. Ik ken wel verschillende mensen die enorm veel aan Bhagwan hebben gehad, en zelf geniet ik nog steeds van bijvoorbeeld zijn prachtige boeken over de teksten uit het Thomas-evangelie. Daarin was hij zijn tijd ver vooruit. En wat die Rolls-Royces betreft: ik vond dat eigenlijk wel een speelse manier om te laten zien hoe relatief het bezit van zo’n ding is! Aan één heeft een mens toch genoeg, zou je zeggen. Ik kan zelfs heel goed zónder. Maar wij willen altijd meer, tot in het belachelijke toe! Het valt niet altijd mee om de methoden te doorzien van een leraar die probeert zijn leerlingen wakker te schudden. Dikwijls doet hij dat op een manier die de burgerlijke moraal onverdraaglijk vindt. Jezus deed dat ook. En dan was er altijd wel een politiek correcte leerling in de buurt die boos werd, en die zei dat ze die dure balsem waarmee zijn voeten werden gewassen beter hadden kunnen verkopen om het geld aan de armen te geven. Waar natuurlijk ook iets voor te zeggen is.”

Is kritiek leveren op mensen niet spiritueel?

“We leven in een cultuur waarin mensen elkaar liever afzeiken dan waarderen en bemoedigen. En zeker mensen die wat licht in de wereld proberen te brengen zijn daar dikwijls het slachtoffer van. Een lamp trekt nu eenmaal strontvliegen aan. Met de huidige sociale media, die een soort open riool vormen, is dat allemaal enorm zichtbaar geworden.

Ik houd wel van deze uitspraak: wees de wereld die je wilt zien. Dus verspil je energie niet aan het bekritiseren van anderen, maar doe het goede. Eén van mijn helden uit de christelijke mystiek, Franciscus van Assisi, onthield zich altijd van kritiek op anderen. In plaats daarvan gaf hij het voorbeeld van hoe het anders, beter kon. Als hij bij voorbeeld ergens in een kerkje kwam dat door de pastoor enorm was verwaarloosd, dan ging hij die pastoor niet de les lezen, maar dan pakte hij een bezem en begon schoon te maken. ‘Afkeuren door goedkeuren van het tegendeel’, noem ik die strategie…”

Je schrijft: “Bidders zijn van oudsher praatjesmakers, zeker in de drie godsdiensten van het Woord: het jodendom, het christendom en de islam. Van kindsbeen af leert men daar te bidden met woorden. Psalmen, koranverzen en andere heilige teksten worden er al vroeg in gestampt, zodat de gelovigen hun Heer in alle talen kunnen prijzen en loven, of hem dingen af kunnen smeken die ze nodig denken te hebben. In alle talen zwijgen staat niet op het lesrooster van het leerhuis, de zondagsschool of de koranklasjes.” Zouden stiltediensten niet een idee zijn voor kerk, synagoge en moskee?

“Een héél goed idee. Gelukkig zijn er ook steeds meer kerken of christelijke groeperingen die ruimte maken voor stilte. Taizé heeft voor onze tijd wat dat betreft wel de toon gezet in christelijke kringen. Eerder had je bij voorbeeld al de Quakers, die de stilte zelfs als een sacrament zagen, en er veel ruimte voor inbouwden in hun vieringen. De katholieken hebben van oudsher iets meer met de stilte dan de protestanten. Ik heb bij voorbeeld tijdens mijn opvoeding aan heel wat stille retraites moeten of mogen deelnemen. Protestanten houden de mensen liefst voortdurend bezig met preken en zingen, want in de stilte zou de duivel wel eens op de loer kunnen liggen en je foute dingen influisteren. Terwijl de stilte juist de poort  is naar het Rijk Gods…

Het lijkt mij een fantastische uitdaging aan kerken, moskeeën en synagogen om die cultuur van het woord te doorbreken, en in een cultuur waarin de stilte langzamerhand totaal afwezig is juist nieuw oasen van stilte te creëren. We hebben vanuit La Cordelle ook een paar jaar lang stiltevieringen in Utrecht georganiseerd. En bijna al onze cursussen beginnen met stille meditatie of met een stille wandeling in de natuur hier aan de kust.”

Op 5 september wordt je boek gepresenteerd in Heeswijk. O.a. Annemiek Schrijver is dan een van de sprekers. Wat heb je eigenlijk met haar? Jullie doen regelmatig samen projecten…

“Ik heb Annemiek Schrijver voor het eerst ontmoet toen ik haar gast was in het IKON-programma Het Vermoeden. Enkele jaren daarna, in 2008, had Ten Have haar uitgenodigd om mijn boek Een ketterse catechismus te presenteren. Bij die gelegenheid zei ze dat ze zelf, als gereformeerd vrijgemaakte, ook altijd al graag de catechismus eens herschreven had op háár manier. Zo raakten we aan de praat. Dat klikte nogal, en het leverde twee boeken op die we samen schreven: Ik geloof het wel en Verlicht en Verlost. Ik beschouw haar als een geestverwante. Ze heeft een bijzondere gave om aandachtig te zijn en goed te luisteren, en in haar werk voor teevee en radio is ze dan ook een verademing tussen al die interviewers die de antwoorden willen krijgen die ze zelf al bedacht hadden. Ik ben blij dat ze nu bij de KRO/NCRV het levensbeschouwelijke aspect van die omroepen kleur en vorm en inhoud mag geven, zoals met haar nieuwe zondagmorgen-programma De Verwondering. En dat je geweldig met haar kan lachen is enorm meegenomen, want geloof nooit een dominee of pastoor of welke spirituele gids dan ook die niet om zichzelf en de wereld kan lachen! Spiritualiteit zonder humor is de dood in de pot. Daarom dit mooie gedichtje van Kees Geerds:

God heeft het land aan de woestijnen,
aan droge, saaie, humorloze praat,
aan preken waar geen letter poëzie in staat;
hij houdt van avontuur, muziek en donderjagen –
diep in zijn hart is God een ouwe zeepiraat.”