“Stilte zorgt in zekere zin voor het ‘aankweken van gerechtigheid’”

Het juridisch systeem kent regels en consequenties bij overtredingen, maar heel vaak ‘schuurt’ dat rechtspreken en roept vragen op: Is er puur gehandeld naar de regel van de wet? Maar komt dan de geest van de wet niet in de verdrukking? Is er werkelijk recht gedaan aan alle betrokkenen? En hoezo, gerechtigheid in een wereld vol geweld en uitsluiting van mensen? Het zijn grenzen en vragen waar ook Hans Lucassen bij zijn beroepsuitoefening tegenaan liep. Tijdens deze meidagen van rouw en verdriet in gesprek met de auteur over gerechtigheid.

Wat me opvalt in je boek is de heldere structuur en de toegankelijke inhoud. Had je een breed lezerspubliek voor ogen?

“Niet in eerste instantie. In 2011 heb ik mijn eerste ingevingen over gerechtigheid aan het papier toevertrouwd. Het schrijfproces bleek vooral een persoonlijke zoektocht naar de betekenis en gelaagdheid van dit onderwerp. Ik beperkte me primair tot mijn ervaringen als advocaat en gelovig mens. Dit resulteerde in een spirituele autobiografie, die ik in kleine kring heb uitgegeven. Maar gerechtigheid bleef mij bezighouden en vroeg om nieuwe invalshoeken. En die vond ik door dieper in te gaan op de betekenis en grote iconen van gerechtigheid als Mahatma Gandhi en Nelson Mandela te bestuderen. Voor mij als lekenkarmeliet is ook Titus Brandsma een groot voorbeeld. Centraal in het boek staat de Bergrede van Jezus, mijn morele kompas voor de weg naar gerechtigheid. En niet enkel als filosofie, maar als concrete handleiding voor mijzelf en anderen, want ik ben een pragmaticus.”

Jezus als Vredevorst?

“Zeker, maar dat niet alleen. Het gaat om de liefde zelf. Liefde is intrinsiek rechtvaardig. Zonder context bestaat het risico, dat het iets zweverigs wordt of dat je jezelf weer centraal stelt. Goddelijke liefde, waar Jezus een uiting en voorbeeld van was, overstijgt alles en tegelijkertijd maak je er zelf deel van uit. ‘Heb je vijand lief’ betekent het wij en zij overstijgen en werkelijk verbindingen durven aangaan. Heel holistisch en geheel (heilig) in betrekking leven met schepper, schepping en schepselen.”

Als je onderwerpen als goed en kwaad behandelt, is het onvermijdelijk om over de Holocaust te spreken?

“Inderdaad. In het laatste hoofdstuk heb ik op basis van mijn onderzoek een omschrijving van gerechtigheid gegeven. Daarna is de vraag aan de orde gekomen hoe het met het recht en onrecht in onze samenleving is gesteld. Vervolgens heb ik het kwaad in de wereld besproken en ben ik ingegaan op de vraag hoe dit kwaad kan worden overwonnen. Veel mensen stelden en stellen nog altijd de indringende vraag hoe de Holocaust ‘in Godsnaam’ mogelijk was en waar God was tijdens die verschrikking. Zeker in deze tijd van het jaar. Daarom heb ik de belevingen van Etty Hillesum en Elie Wiesel tijdens de Tweede Wereldoorlog hierbij betrokken. De laatste slotbeschouwing gaat over de vraag wat de keus voor gerechtigheid in mijn ogen inhoudt. Want dat is uiteindelijk het belangrijkste: welke keuzes maken mensen zoals jij en ik. Hoe kunnen wij oorlog en ellende voorkomen?”

We leven in een hele spannende tijd. Jij en ik hebben maar een hele beperkte invloed.

“Dat klopt, maar rechtvaardig handelen of rechtdoen is niet exclusief gereserveerd voor machthebbers en rechters. Een ander behandelen zoals je zelf behandeld wilt worden, is een universele oproep aan elk mens. Anderen met respect behandelen, wat gunnen, jezelf niet continu centraal stellen, opkomen voor zwakkeren, betrokken zijn op de schepping: het zijn handvatten voor iedereen die streeft naar een rechtvaardige samenleving.

Stel je eens voor als machthebbers als Trump en Kim Jong-un vanuit een gunnende en liefdevolle houding zouden opereren? In de geest van ‘heb je vijand lief’. Dan zou de wereld er toch stukken beter uit gaan zien? Ook zij hebben een keuze: de vuisten ballen en dreigen met massavernietiging of met respect gaan voor vrede en veiligheid. Maar, machthebbers zijn er dankzij machtgevers, en dat zijn de burgers. Mensen van goede wil kunnen samen heel wat bereiken. Kijk maar eens naar de scholierenopstand tegen het nalaten van wapenregulering in politiek in Amerika. Denk aan wat Maarten Luther King en Mahatma Gandhi bijvoorbeeld met hun acties wisten te bereiken. Zonder geweld, met vastberadenheid gaan voor waar ieder mens recht op heeft: een evenwaardige, rechtvaardige behandeling. Voor meer vrede in de wereld.”

Wie vind jij een voorbeeld van goed omgaan met macht?

“Ons koningspaar bijvoorbeeld. Op allerlei manieren en op alle fronten zijn zij verbindend bezig. Ze leven echt temidden van de burgers en zijn actief betrokken bij projecten van algemeen belang. Macht is een instrument, dat als het dienstbaar wordt ingezet, zoveel goeds teweeg kan brengen. Maar macht kan ook corrumperen en dan ontstaat er scheefgroei. Dat moet je dan ook onder ogen willen zien. Wezenlijk beseffen dat het kwaad in ieder mens aanwezig is. Maar ook de liefde. Liefde en gerechtigheid zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. En verzoening is altijd mogelijk. Kijk bijvoorbeeld maar naar de Waarheid- en Verzoeningscommissie in Zuid-Afrika.”

Je geeft aan dat je een pragmaticus bent. Hoe geef jij gerechtigheid handen en voeten?

“Het komt er kort gezegd bij mij op neer, dat ik probeer ieder mens in zijn of haar waarde te zien en met respect te behandelen. Ik laat mij leiden door de uitnodiging van Jezus die tot ieder mens gericht is: heb elkaar lief. Dat vertaal ik met aandacht geven aan mijn naasten. Dat is niet altijd gemakkelijk, zeker niet met mensen die in eerste instantie weerstand oproepen. In de Bergrede staan heel wat goede raadgevingen die ik in het contact met mensen ter harte neem. Bijvoorbeeld door proberen niet te oordelen, mensen niet de maat te nemen. Jezelf niet centraal stellen maar de liefde, steentjes voor de opbouw van een meer rechtvaardige wereld bij te dragen waar dat nodig is. Bijvoorbeeld in de geledingen van de Karmel, activiteiten in de parochie en de gemeente Boxmeer, het vrijwilligerswerk in het kloosterverzorgingshuis Sint Anna aldaar.”

Wat schemert er specifiek door van jouw lekenkarmeliet zijn?

“Ik heb vooral geleerd hoe belangrijk stilte is. Reflectie, even nadenken voor je in actie komt. Stilte zorgt in zekere zin voor het ‘aankweken van gerechtigheid’. Het laat mij eerst naar mezelf kijken. Mijn eigen kijk op en houding in de wereld zijn bepalend: kies ik voor recht doen of juist niet? Die vraag is aanwezig bij alles wat ik doe, zeg en laat. De stilte beschouw ik als een groeiproces, waarin eerbied een belangrijke plaats inneemt. Ik beleef de stilte als dagelijks brood dat nodig is om verder te leven, te reflecteren en om samen met anderen te werken aan een meer rechtvaardige wereld.

Het is onze verantwoordelijkheid om in de samenleving waarvan wij deel uitmaken aandacht aan elkaar te geven en te doen wat nodig is. De mogelijkheden hiertoe zijn afhankelijk van leefsituatie en capaciteiten van een ieder. Ook hier geldt dat deze doelstelling eenvoudiger is te realiseren in niet te grote gemeenschappen of groepen van mensen. Een idee of initiatief van één of meer personen kan al een begin zijn van meer gerechtigheid in onze wereld. (p. 155)”