Matthias Olthaar: “Iedereen is een econoom”

Toen hij tijdens zijn studie Internationale Bedrijfskunde in de sloppenwijken van Manilla op de Filippijnen aan de slag ging met economische ontwikkelingsprojecten, realiseerde Olthaar zich dat hij met zijn studie mensen kan helpen te ontsnappen uit schrijnende situaties. Als lector wilde hij zich ook verdiepen in de ecologische kant van duurzaamheid. “Ik was veel bezig met sociale duurzaamheid, maar ik wilde de ernst van de klimaatverandering beter begrijpen. Ik ging de verwevenheid tussen sociale en ecologische duurzaamheid zien.”

Economie is voor Olthaar iets wat we samen doen. Hij legt uit: “Economie draait om de vraag hoe we als gemeenschap kunnen voorzien in datgene wat we nodig hebben voor een goed leven. Dat begint dus met de vraag wat eigenlijk (een) goed leven is. De basis van de economie draait wat mij betreft dan ook om verhalen die we met elkaar maken over wat het leven de moeite waard maakt. Voor een goed leven hebben we naast immateriële behoeften, zoals vriendschap en gezondheid, ook materiële behoeften zoals kleding, onderdak en voedsel.”

“Een belangrijke economische vraag is welke rol producten en diensten spelen in een goed leven. Voor producten hebben we land (grondstoffen) en arbeid nodig. Dat betekent dat de kern van de economie draait om afspraken die we met elkaar maken over de verdeling van het land, de arbeid en de opbrengsten van land en arbeid. Dat kun je samenvatten als gemeenschapskunde. Maar vandaag de dag zijn we economie gelijk gaan stellen aan productie. Als we zeggen dat de economie groeit, dan bedoelen we dat het bruto binnenlands product – dus productie en consumptie – groeit. Productie is daarmee van middel tot doel geworden. De vraag zou volgens mij moeten zijn wat we willen produceren, hoe en waartoe.”

De verhalen die we in onze huidige economie maken dragen dus niet bij aan de kwaliteit van leven. “De verdeling van land en arbeid is onrechtvaardig,” verklaart Olthaar. “We leven op een veel te grote ecologische én sociale voetafdruk, zodat we het land en andere mensen uitputten. We hebben een economische afspraak dat als je veel bijdraagt aan het BBP je een hoog salaris ontvangt. Ik heb zoveel functies, waardoor ik verondersteld word veel bij te dragen aan het BBP, terwijl alle werk even waardevol is. Dat iemand in China geen opleiding heeft genoten en daarom onder erbarmelijke omstandigheden mijn laptop in elkaar moet schroeven, begrijp ik niet, want zonder diegene kan ik mijn werk niet doen.”

Welvaart heeft een sterke materiële en financiële connotatie, maar welvaart draait om welbevinden, welzijn en een goed leven, stelt Olthaar. “Je hebt kleding nodig, maar het is niet per se zo dat je gelukkiger wordt met een inloopkast vol met kleren. Je hebt een huis nodig, maar een tweede huis voegt niet op dezelfde manier iets toe. Dat kan zelfs af doen aan je kwaliteit van leven, omdat je er hard voor moet werken en het onderdeel kan worden van je status. Op een gegeven moment heb je gewoon genoeg. Het is aangetoond dat mensen die leven van genoeg het meest gelukkig zijn.”

In een recent wetenschappelijk onderzoek dat een voorname rol speelt in Alles van waarde is de vertaalslag gemaakt van abstracte noodzakelijke behoeften naar benodigde producten en diensten en wat we als mensen minimaal nodig hebben voor een fatsoenlijke levensstandaard. De onderzoekers concluderen dat het leven naar deze fatsoenlijke levensstandaard mogelijk is voor 8,5 miljard mensen met slechts 30% van de huidige wereldwijde productie.

“Ja,” beaamt Olthaar, “dit onderzoek ontkracht de noodzakelijkheid van economische groei ter bestrijding van armoede en ontkracht ook de mythe van overbevolking. De planeet kan binnen de veerkracht van haar ecosystemen 57 procent van de huidige wereldwijde productie aan. Ik hoop dat we elkaar kunnen vinden in het gehoor geven aan het goede van het leven in plaats van het nooit genoeg. Dat nooit genoeg is ongelofelijk dominant en creëert ontevredenheid die gevoed wordt door almaar meer bezit te willen hebben. Sommige politici en bedrijven zijn gebaat bij ontevredenheid. Franklin D. Roosevelt, president van de Verenigde Staten ten tijde van de Tweede Wereldoorlog, sprak in 1945 het Amerikaanse Congres toe, waarin hij stelde dat voor voortdurende vrede meer geproduceerde goederen, meer werkgelegenheid, meer handel en een hogere levensstandaard voor iedereen nodig zou zijn. Echter, je kunt alleen maar meer produceren als er meer wordt geconsumeerd. Dus als je wilt dat mensen meer gaan consumeren dan moet je zorgen dat ze ontevreden zijn met wat ze hebben.”

“In het woordje ontevredenheid zit het woordje vrede. Als we voortdurende vrede willen dan moeten we juist tevredenheid en dankbaarheid gaan zaaien en zeggen dat er genoeg is voor iedereen om te leven. Zo is economie altijd bedoeld geweest. We vinden het moeilijk om te geloven dat leven van genoeg gelukkiger maakt dan een leven met een Porsche, een Tesla en een vrijstaand huis met garages waar je auto’s in passen.”

“Verliezers van het kapitalistisch systeem kunnen niet meer meekomen,” vervolgt Olthaar. “Ze kunnen geen ontbijt of een bril voor hun kinderen betalen. Daarmee maken we van armoede een individueel falen in plaats van een maatschappelijk falen. Onrecht in een economisch systeem leidt tot uitholling van de democratie. En degenen die het in materiële en financiële zin goed hebben in het huidige systeem proberen dat in stand te houden, omdat ze zich bedreigd voelen in hun beleving van een goed leven. Met als gevolg dat ze op populisten stemmen die zeggen dat ze hun beeld van een goed leven beschermen. Zo hebben we twee voedingsbodems voor populisme, doordat we elkaar niet de juiste verhalen vertellen. Enerzijds hebben we afscheid genomen van de grote verhalen van weleer zonder dat we in de gaten hebben dat we in een ander verhaal zijn beland van materiële voorspoed.”

Net als Olthaar betoogt Ingrid Robeyns in haar boek Limitarisme dat vanaf een bepaald punt meer inkomen en vermogen niet gelukkiger maakt en dat de ongelijkheid ten koste gaat van democratie en andere aspecten van kwaliteit van leven. “Robeyns pleit voor een ethische grens van twee miljoen euro aan vermogen, maar wat ik liever niet doe is kwantitatieve doelen stellen aan kwaliteit van leven, omdat ik kritiek heb op het BBP als meetmethode voor de economie. Ik zou graag het kwalitatieve gesprek met elkaar aangaan. Wat heb jij nodig voor een goed leven?”

Voor Olthaar is het belangrijk dat we een beeld schetsen van de toekomst waar we naartoe willen. En dat we vervolgens dat vergezicht vertalen naar kleine stappen die we vandaag de dag al kunnen zetten, zodat we daarmee het onrecht in het huidige systeem stapsgewijs ontwarren. Daar kunnen we allemaal onderdeel van zijn als consument, burger, werknemer en ondernemer.

Hij noemt enkele voorbeelden: “Er zijn ondernemers die draadloze koptelefoons maken met een levenslange garantie, er zijn ondernemers die het delen van auto’s mogelijk maken, er zijn ondernemers die kleding maken die decennialang meegaat, er zijn ondernemers die sneakers maken van afbreekbaar materiaal. Ook zijn er initiatieven om lokaal voedsel te produceren en er ontstaan deelgemeenschappen. Er zijn overal kiemen van een nieuwe economie. Onze stichting Genoeg om te leven is een beweging van mensen die streven naar een leven van genoeg. We willen leven binnen de draagkracht van één aardbol. Dit voorkomt de uitputting van mens en aarde. Op ons platform tref je gereedschappen aan om dit leven van genoeg handen en voeten te geven.”

“We hebben elkaar nodig, want je moet er soms wel wat moeite voor doen. Toen mijn vorige werktelefoon het niet meer deed, wilde ik geen Samsung, want die wordt onder vreselijke omstandigheden geproduceerd. Ik ben er lang mee bezig geweest, maar het is me uiteindelijk gelukt om een Fairphone te krijgen. Het is dus goed om te onderzoeken welke vrijheid we hebben om in verzet te komen, omdat we de autonomie hebben om ergens niet aan mee te doen. Als we weten dat kleding in bepaalde delen van de wereld onder schrijnende omstandigheden wordt gemaakt, dan kunnen we er voor kiezen om tweedehands kleding te kopen. We hebben nooit de volledige vrijheid, omdat we nu eenmaal onderdeel zijn van het huidige systeem, maar we kunnen wel zoeken binnen dit systeem waar vrijheid is om andere keuzes te maken.”

“Het goede is leven en het leven is goed”, vertelt Olthaar tot slot. “Wat ik hoop is dat we toewerken naar een nieuwe economie die gedreven wordt door een verlangen naar het goede. Dat we weer in aanraking komen met onze verlangens, want ieder mens is een vat vol verlangens. Dat vat verlangt er naar om ontketent te worden, ontketent in die zin dat de levenslust alle ruimte krijgt die het zoekt, zodat we bevrijd worden van ketens die ons nu vasthouden in systemen en patronen die ons ongelukkig en ongezond maken. Dat we dus ons geluk niet meer proberen te vinden in materiële en financiële overdaad, maar in alles van waarde. Leven van genoeg brengt ons weer in verbinding met onszelf, de mensen om ons heen en de schepping. Dan hebben we geen instituties nodig die bezit maximaliseren.”

“In mijn boek ben ik transparant over wat ik zelf verdien, over de hypotheek- en huizenmarkt die ons prima in staat zou stellen om een huis van € 1,1 miljoen te financieren, maar dat we daarentegen juist hebben besloten om kleiner te gaan wonen en te leven van genoeg, omdat we daar vreugde in vinden. Die vreugde wens ik iedereen toe, want die brengt rust en bestrijdt de opgejaagdheid en de onrust van het altijd maar meer te willen hebben. Mijn wens is dat we geïnspireerd worden door rechtvaardigheid en een goed leven voor iedereen vanuit een verlangen dat voortgestuwd wordt door onze waarden van waaruit we willen leven. Als we dat doen, komt de rest vanzelf wel.”