“Mohammed is eigenlijk veelzijdiger en interessanter dan Jezus”

Wie is Marcel Hulspas?

“Goeie vraag. Een wetenschapsjournalist (tevens recensent non-fictie voor de Volkskrant) die bekend staat om zijn uitgesproken meningen, en die een fascinatie heeft voor het ontstaan van religies. Hoe uit een samenspel van individuele roeping, openbaring en breder geloof, plus maatschappelijke factoren, en dan ook nog de rationele (en minder rationele) kritiek, soms een beweging kan groeien die de wereld transformeert.”

Ik las dat je een paar keer in het nieuws bent geweest de afgelopen jaren, o.a. vanwege een artikel over Wilders (vermelding verkeerde Hans Jansen) én je artikel over ‘negers’. Hoe kijk je hier op terug? Spijt of…?

“Weet je, het wordt me wel vaker gevraagd: sta je nog achter je blog van toen-en-toen? Mijn standaardantwoord: ik zou het niet weten, en ik ga dat stukje ook niet opzoeken en lezen. Als je m’n standpunt ergens over wilt weten, vraag het dan gewoon direct, dan kun je mijn laatste inzicht verkrijgen (en desgewenst verwerpen). Ehhh… ik heb ooit veel geschreven over Geert en de bende genaamd PVV, ook een keer over Hans Jansen (die, meen ik me te herinneren, iets doms had gezegd over de Koran), en wat dat ‘negers’ betreft was ik tegen het verbieden van dat woord omdat het discriminerend zou zijn. Mensen verbieden om woorden te gebruiken is een dialoog beginnen met intimideren. Maar dat is allemaal jaren geleden, en niet relevant. Lijkt me.”

Ben je gelovig?

“Nee, ik ben niet gelovig. Ik ben katholiek opgevoed maar zo rond m’n zeventiende zijn God en ik – zoals ik het wel vaker heb geformuleerd – als vrienden uit elkaar gegaan. Maar de menselijke behoefte aan religie heeft me altijd gefascineerd. En van daaruit, in combinatie met mijn bèta-achtergrond, heb ik me in mijn jonge jaren ook bezig gehouden met zaken als UFO’s, graancirkels, et cetera.”

Je studeerde natuur- en sterrenkunde en bent afgestudeerd als astronoom. En nu dus een boek over het ontstaan van de islam. Is dat schrijven geen risicovolle actie? Critici zullen zeggen: hoe kan iemand met zo’n achtergrond iets zinnigs zeggen over het ontstaan van de islam?

“Ik heb sterrenkunde gestudeerd maar ben nooit astronoom geworden. Ik heb eerder een dik boek geschreven over de historische bronnen/achtergronden van de Hebreeuwse Bijbel (in pdf te vinden op zijn website). Massa’s literatuur heb ik daarvoor verslonden. Héérlijk vind ik dat. Voor mijn boek over Mohammed heb ik vele malen de Koran gelezen, in verschillende talen, en daarnaast nog bergen boeken (goed en slecht) en stapels vakliteratuur. Helaas spreek/lees ik geen Arabisch maar het manuscript van mijn boek is kritisch meegelezen en becommentarieerd door arabist Wim Raven. Bang voor kritiek? Laat maar komen – ik wíl juist dat er kritiek komt want ik acht het hoog tijd dat er in dit land (elders is het niet veel beter) op een wat hoger, beter geïnformeerd niveau gediscussieerd wordt over de Koran, (het ontstaan van) de islam, en de Profeet. Niet-moslims weten daar vrijwel niks van; moslims denken vaak dat de Koran glashelder is, net als het leven van de Profeet. Maar dat laatste is beslist niet waar, en daarover valt juist zo enorm veel, en vooral veel fascinerends te vertellen… Of bedoel je met risicovol eventuele bedreigingen? Die kans bestaat, soms ben ik daar bang voor (ik heb vrouw en kinderen), maar toen ik eenmaal aan dit ‘project’ begon, wist ik dat ik dit boek móést schrijven. Onder niet-gelovige Koran- en islamdeskundigen bestaat een grote voorzichtigheid, zo niet angst, om hierover controversiële uitspraken te doen. Ik heb daar begrip voor. Daarnaast wil ik niet de provocateur uithangen: ik wil dialoog.”

Wat versta je onder dialoog? En wat is nodig voor die door jou gewenste dialoog over dit onderwerp?

“Die dialoog begint wat mij betreft met oprechte interesse voor elkaars standpunten. Niet direct in de verdediging springen, en in godsnaam geen platte algemeenheden (‘de islam is…’) maar oprecht luisteren. En ook geen gezeur over ‘gekwetst’ worden. We zijn in Nederland. Als iemand roept dat atheïsten dom en gevaarlijk zijn, dan kan ik me ook wel gekwetst voelen.”

Maar stel je zo niet al voorwaarden aan een dialoog?

“De enige voorwaarde die ik stel is dat men niet probeert om de dialoog te blokkeren met emotionele argumenten zoals je ‘gekwetst’ voelen. Dat is geen tegenargument – en bovendien heeft ieder in dit land het recht om zogenaamd te kwetsen.”

Hoe belangrijk vind jij een objectieve benadering van wat je bestudeert?

“Wel, ‘objectieve’ geschiedschrijving bestaat niet. Wat we kunnen proberen is de geschiedenis reconstrueren door zoveel mogelijk bronnen te vergaren en deze allemaal kritisch te benaderen. In mijn geval betekent dat vooral een kritische benadering van de Sira van ibn Ishaak. Dat is de oudste bewaard gebleven ‘biografie’ van de Profeet, geschreven zo’n 120 jaar na zijn dood. Vrijwel alles wat we ‘weten’ over het leven van Mohammed gaat terug op dat werk. Maar ibn Ishaak was gewoon een auteur, met een agenda en met een boodschap. Waarom schreef hij wat hij schreef? Welke selecties en interpretaties maakte hij? En als we daar ‘doorheen kijken’, wat kunnen we dan zeggen over zijn onderwerp, Mohammed? Wat klinkt logisch, wat klinkt als een later verzonnen verhaal? En verder betekent een objectieve benadering voor mij dat ik ervan uitga dat Mohammed gewoon een mens was, met zijn twijfels en zijn fouten. Dat hij een mens was, gedreven door openbaringen – van God? Daar doe je als historicus geen uitspraak over –, dat maakt hem zo fascinerend.”

Wie was Mohammed volgens jou?

“Een mens, zoals de Koran zelf ook zegt, die op enige wijze openbaringen ontving en daarmee langzaam, moeizaam, maar uiteindelijk onstuitbaar Arabië transformeerde. Wat voor mens? Je komt dan op die toch wel mysterieuze ‘breuk’ tussen de Mekkaanse en de Medinese jaren. In de Mekkaanse jaren zie ik een man die zich volledig richtte op de hervorming van de rituelen rond de Kaäba, en moeite had om zijn medestanders bijeen te houden. De hidjra moet hij als een nederlaag hebben ervaren, een falen. Maar eenmaal daar transformeerde hij in korte tijd alsnog tot een inspirerend leider. Hij was geen sociale hervormer, dat geloof ik niet, en geen geniaal legerleider, en waarschijnlijk was hij ook niet wreder dan andere heersers in die tijd, in het Midden-Oosten. Maar het is en blijft uiterst lastig om ‘grip’ op hem te krijgen. De bronnen zijn veel later opgetekend, en hebben ook hun auteurs, met elk hun bedoelingen. Daar moeten we het mee doen. De Koran geeft, zoals je wellicht weet, vrijwel geen biografische informatie. Wat dat betreft is er geen verschil met pogingen om het leven van Jezus te reconstrueren aan de hand van de evangeliën. Al met al heb ik Mohammed leren kennen als een fascinerende persoon – eigenlijk veelzijdiger en interessanter dan Jezus. Maar dat moet je niet verder vertellen.”

Kun je de Koran eigenlijk wel op dezelfde manier bestuderen als de Bijbel? De Bijbel is immers het resultaat van vele eeuwen schrijfwerk en vele schrijvers, de Koran heeft een totaal andere ontstaansgeschiedenis…

“Inderdaad kun je om die reden de Koran niet onderzoeken zoals de Bijbel. Maar dat betekent niet dat we de Koran niet kunnen bestuderen – namelijk als een tekst ontstaan gedurende een bepaalde tijd, onder bepaalde omstandigheden, voor een bepaald publiek.”

“De islam is niet uit het niets ontstaan; ze is het product van een zeer woelige tijd” vertelde je me eerder. Kun je daar wat meer over vertellen?

“Heel veel. In de eerste hoofdstukken van mijn boek komt Mohammed überhaupt niet voor. Het gaat kort gezegd om twee zaken: ten eerste de relatie tussen de grootmachten in het noorden, de Byzantijnen en Perzen, en de Arabieren. Die beide machten keken neer op de Arabieren en probeerden grote delen van Arabië onder controle te krijgen. Op hun beurt streefden de Arabieren naar zelfbestuur, naar eenheid – maar dat laatste was volgens velen niet mogelijk als er geen Arabische godsdienst zou komen, gebaseerd op een eigen openbaring. Er is dus voor wat betreft de komst van Mohammed ‘voorwerk’ verricht. Er waren voorlopers, en later concurrenten. Daarnaast is er, na 602, de verwoestende oorlog tussen het Byzantijnse en het Perzische rijk, waardoor uiteindelijk regio’s als Jemen, Palestina, Syrië en (het huidige) Irak in Arabische (moslim) handen konden vallen.”

Wat zijn volgens jou de belangrijkste overeenkomsten tussen Mohammed en Jezus?

“Laat ik één overeenkomst aanstippen. Jezus had niet als doel om een nieuwe religie  (het christendom) te stichten. Dat was wél het uiteindelijk effect van zijn optreden. Hij wilde waarschijnlijk een poging doen het jodendom te hervormen. Dat lukte niet. Mohammed had als doel om de eredienst rond de Kaäba te hervormen – de verering van de ‘dochters’ van God was hem een doorn in het oog. Daarin is hij geslaagd – maar tegelijkertijd veroorzaakte de openbaring een immense storm in de hele regio, en daarbuiten.”

Wat in het boek zal voor de meeste discussie gaan zorgen, denk je?

“Voor niet-moslims bevat mijn boek, vrees ik, érg veel nieuws. Men weet zo goed als niks. Er zullen er heel wat opstaan die triomfantelijk roepen: zie je wel, die Mohammed deugde niet! Tja, zo kun je het lezen. Daar doe je niks aan. Ik hoop vooral dat moslims mijn boek lezen. Wat hen zal storen, denk ik, is dat ik hun mooie, afgeronde beeld van de Profeet aantast en vervang door een heleboel vraagtekens en mogelijkheden. Het zal hen in verwarring achterlaten, denk ik. Velen zullen mijn boek in de hoek smijten. Maar ik hoop dat het ook velen stimuleert om eens anders na te denken over hun geloof.”

Wanneer is je boek een succes?

“Wanneer het een positieve bijdrage kan leveren aan het in mijn ogen, op dit moment redelijk betreurenswaardige debat over de islam en de Profeet in Nederland.”

Wat gaat er fout in het debat?

“Het debat wordt op dit moment gedomineerd door mensen, aan beide zijden, die menen de waarheid in pacht te hebben en elkaar bestoken met oneliners. Het debat moet rustiger worden, genuanceerder en beter geïnformeerd. Dat is dan waarschijnlijk jammer voor de social media, maar des te heilzamer voor de samenleving.”