Mpho Tutu draagt haar boodschap van verzoening uit

“Als je wilt dat meisjes en jonge vrouwen floreren, moet er naar hun stemmen worden geluisterd, hun keuzes gerespecteerd en hun lichamelijke integriteit beschermd. Als zij opbloeien, is dat goed voor de hele aarde.” Deze tekst staat als missie te lezen op de website van Mpho Tutu.

Het is een zonnige en tropische middag waarop zij de verslaggever van Nieuw Wij ontvangt in haar hoekwoning in Amstelveen. Ze biedt wat te drinken en eten aan. Op de grote eettafel ligt een boekwerk met daarop een foto van haar vader. Tutu. The Authorised Portrait heet het boek. Het is samengesteld en geschreven door de Zuid-Afrikaanse journalist Allister Sparks en Mpho Tutu.

In de woonkamer hangen foto’s en schilderijen. Onder meer een foto uit 2001 waarop ze te zien is met haar vader, en met Nelson Mandela, op het feest voor haar vaders zeventigste verjaardag. Haar moeder zit aan de andere kant van Mandela.

Begin jaren tachtig vertrok Tutu vanuit Zuid-Afrika naar de Verenigde Staten waar ze dertig jaar bleef. Ze studeerde elektrotechniek in Washington, werkte met Zuid-Afrikaanse vluchtelingen en deed veel sociaal werk. Ze trouwde met een sportjournalist en kreeg met hem twee dochters. Van 1999 tot 2003 deed ze een opleiding tot priester in Cambridge, Massachusetts. Ze keerde terug naar Zuid-Afrika in 2011 om de Desmond & Leah Tutu Legacy Foundation te leiden, een stichting die ijvert voor vrede en gerechtigheid. In 2011 ontmoette ze haar Nederlandse echtgenoot Marceline in Zuid-Afrika. Ze trouwden in Oegstgeest en gaven een feest in Zuid-Afrika.

Voordat het gesprek met Nieuw Wij begint, vraagt ze beleefd om een minuut stilte. Ze sluit haar ogen en vouwt haar handen. Het is een meditatief moment om zich goed te kunnen richten op haar gesprekspartner en op het gesprek. Na de korte stilte bedankt ze de interviewer en kan het gesprek in alle rust beginnen.

U woont nu enkele jaren in Nederland. Hoe kijkt u aan tegen ons land?

“Het leven hier is helder en voorspelbaar,” zegt Tutu. “Als je elkaar wilt ontmoeten, maak je een afspraak op een vastgesteld tijdstip. Dat is enerzijds wel mooi, maar ik vind het ook wel een beetje rigide. Het is lastig om zomaar bij iemand langs te gaan. Er is niet zoveel ruimte voor spontane dingen.”

Naast het wennen aan bepaalde omgangsvormen, benoemt Tutu een fundamenteler punt: “Enorm verbaasd ben ik dat mensen hier zo weinig weten over de eigen geschiedenis en de dubieuze rol van Nederlanders in de wereld. Het zelfbeeld van Nederlanders is dat zij open, tolerant en progressief zijn. Ook zijn ze trots op de Gouden Eeuw. Maar bij de vraag hoe dat goud en die rijkdommen verworven zijn, staan de meeste mensen liever niet stil. Toch kwam de rijkdom echt niet uit de eigen Hollandse polders. Hier zit een gat in het historisch bewustzijn.”

Volgens haar verklaart het gebrek aan historisch besef ook dat Nederlanders zo snel in de verdediging schieten als het om racisme gaat. Racisme is volgens haar, bewust of onbewust, een dagelijkse praktijk in Nederland. Tutu: “Je ziet dat mensen snel in een reflex schieten. Ze benadrukken dat ze geen racist zijn. Die reactie begrijp ik wel want niemand wil ervan beschuldigd worden. Maar daarmee wordt de discussie vaak ook afgekapt. Er wordt dan niet meer geluisterd naar de ervaringen van anderen. Dat is jammer omdat het ons niet verder brengt. Sterker nog: het belemmert mensen met een andere achtergrond en maakt het lastig om te werken aan gelijke kansen.”

U was anglicaans priester, maar wegens uw huwelijk met Marceline, kunt u het ambt niet meer uitoefenen. Hoe ervaart u dit?

“Ik bén een priester!”, zegt Tutu resoluut. “Ik kan gelukkig op veel plaatsen voorgaan en mijn ambt vervullen. Maar in Zuid-Afrika is dat op dit moment niet mogelijk. De Anglicaanse Kerk bestaat uit provincies met lokale bisschoppen die hun eigen koers bepalen. In bijvoorbeeld de Verenigde Staten, waar ik als theoloog en priester ben opgeleid, kan ik gelukkig wel als priester werken.”

Waarom koos u ervoor priester te willen worden?

“Mijn hart ging er al langer naar uit, maar ik stopte dat gevoel weg. In de Verenigde Staten werkte ik voor een organisatie die vooral kansarme vrouwen en kinderen ondersteunt. Vanuit diverse projecten deden we ons best om mensen in hun kracht te zetten en zelf verantwoordelijkheid te laten nemen over hun leven. Dat is mooi en dankbaar werk. Zeker als je moeders hun rol ziet pakken en kinderen ziet opbloeien. Maar uiteindelijk is de levensverandering die hieraan ten grondslag ligt, geen project. Het gaat om iets diepers, om de erkenning dat je niet waardevol bent om de dingen die je doet, maar dat je waardevol bent omdat je er bent.”

Gaat het om onvoorwaardelijke liefde?

Tutu denkt na en zegt: “Dat je er bent, en de gedachte dat dit genoeg is om er als mens te mogen zijn, is een overtuiging die juist voorwaardelijk is! Daarbij is de voorwaarde het geloof dat je als mens een kind van God bent. Bij onvoorwaardelijke liefde blijven mensen vaak hangen in het ‘ik’. Maar het gaat om de liefde die jou draagt en die jou uitdaagt om anderen lief te hebben. Het gaat uiteindelijk om God.”

Mist u het om voorganger te zijn binnen een geloofsgemeenschap?

“Ik mis het werken in een geloofsgemeenschap maar zie in Nederland niet zo heel veel mogelijkheden. In Nederlandse kerken krijg ik vaak het gevoel bij een lezing aanwezig te zijn in combinatie met een concert. Ik vind het lastig om me hier in kerken thuis te voelen.” Tutu zoekt naar woorden en laat wat stiltes vallen. Ineens moet ze hard lachen. Mist ze misschien wat uitbundigheid in Nederlandse kerken?

“Nee, ik mis niet het happy clappy. Dat is niet mijn punt,” zegt ze. “Ik hoor vaak een intellectuele preek. Of het is ‘Jezus houdt van jou. Graag tot volgende week!’ Maar het zijn meestal geen preken die een beroep doen op mijn hart. In de kerkdienst wil ik aangesproken worden op wie ik ben en waarmee ik op dit moment bezig ben. Waarom klinken deze woorden uit de Bijbel juist vandaag en wat kan ik ermee? Ik wil in beweging gezet worden en gevoed worden om in de dagen erna geïnspireerd te zijn om het goede te kunnen doen. Het leven is vaak groots, angstaanjagend, hard, mooi – en noem maar op. Als mensen hebben we geestelijk voedsel nodig. Hoe kan ons geloof groeien?”

Uw partner is atheïst en u bent christen. Hoe gaat u om met dit verschil?

“Ik kan iemand anders niet opdragen hoe je God kunt ervaren. Wel kan ik mijn eigen ervaringen delen, zoals ik ook mijn vrienden bij iemand kan introduceren. Maar het blijft je eigen relatie met die vriend of die persoon. Ieder mens heeft zijn of haar eigen ervaringen en ideeën. De waarden van Marceline en mij sluiten goed op elkaar aan. We voeren geen religieuze twisten in ons huishouden. We bidden voor het eten, iedereen kan immers dankbaar zijn dat er eten op tafel staat. Marceline gaat met me mee naar de kerk. En ze neemt de tijd voor haar eigen meditatieve momenten.”

Hoe was en is het om dochter te zijn van Desmond Tutu?

“Voor de meeste mensen is de manier waarop je bent opgevoed vanzelfsprekend. Je krijgt dingen mee en geeft die door aan je eigen kinderen,” zegt ze. Tutu wordt stil en denkt na. “Mijn vader is een man van het gebed. Hij vertrouwt op de vruchten van zijn gebed. Als je hem in het openbaar ziet optreden, dan komt hij over als een heel extravert persoon met humor en alertheid. Een deel daarvan komt voort uit zijn momenten alleen met God, zijn momenten in de stilte.”

“Als hij zijn dagprogramma opstelt, dan begint hij altijd met het prikken van momenten voor gebed en meditatie. Die momenten hebben prioriteit. Hij heeft me daarover weleens wat verteld. Soms voelt je gebed als zand of stof, zo vertelde hij. Het lijkt soms nergens op, maar doe het! Er liggen ook teksten voor je klaar, zoals het Onze Vader. Soms word je ineens geraakt door een woord, of voel je een kracht die je draagt.”

Wie zijn verder belangrijke voorbeeldfiguren voor u?

“Mijn moeder. Ze is er altijd, ze is een luisterend oor. Mensen voelen zich vrij om hun verhaal aan haar te vertellen. Ze heeft geen oordeel maar probeert zich in je te verplaatsen. En natuurlijk mijn kinderen. Er is een gezegde dat kinderen onze Zenmeesters zijn. Vaak houden zij ons een spiegel voor en stellen ze je de meeste basale vragen.”

Een grote lach verschijnt op Tutu’s gezicht. “Een vriendin vertelde me ooit het verhaal over een gezin dat naar de dierentuin ging. Het was warm en druk. Met moeite ging het gezin tussen drommen mensen langs olifanten, apen en giraffen. Het werd een zware en vermoeiende dag. Toen het gezin weer buiten stond, beleefde één van de kinderen het ultieme moment. Het kind zag op de stoep een musje waar het lachend achteraan rende. Kinderen leren je anders te kijken en onbevangen te leven.”

Zijn er ook beroemde mensen die een voorbeeld voor haar zijn? Tutu is stil en tuurt in de lucht. “Ik heb zoveel geweldige vrouwen in mijn leven gezien. Ik denk aan vriendinnen van mijn moeder ten tijde van de apartheid. Eén van hen was vakbondsleider, een ander had een hoge functie in de kerk en maakte zich sterk voor mensenrechten. Vrouwen die lange tijd vastzaten in de gevangenis wegens hun strijd tegen de apartheid. Ik denk ook aan mensen die plotsklaps voor kleine kinderen moesten zorgen van wie de vader of moeder midden in de nacht werd opgepakt door de politie. Mensen die deden wat er op dat moment gedaan moest worden en gehoor gaven aan een roeping.”

U bent kunstenaar. Wat maakt u en wat brengt dit u? En hangen creativiteit en spiritualiteit voor u ook samen?

“Ik schilder en sommige van mijn schilderijen zijn te zien op mijn website. Er hangt nu ook een kunstwerk van mij in de langlopende Rembrandt Expositie deze zomer in het Rijksmuseum. Creativiteit is ook een soort gebed. Ik schilder graag en voor mij zijn schilderen en schrijven manieren om te aanschouwen. Wat er op een doek of op papier verschijnt zegt iets over wat je denkt of waar je staat. Het zegt iets over jezelf. Een kunstwerk heeft daarom altijd iets van kwetsbaarheid of gevoeligheid in zich.”

Wat is uw motto?

“Wanneer je twijfelt, als het even niet lukt of als je het helemaal niet meer weet, dan maak je vaak de beste beslissingen. Ik vind dat een gedachte die enorm behulpzaam kan zijn voor jezelf en voor anderen.”

Samen met uw echtgenoot Marceline begon u een bijzondere actie met #IToo. Wat houdt de actie in en hoe staat het ermee?

“Begin februari verscheen een speciale editie van medisch tijdschrift The Lancet over het verbeteren van de positie van vrouwen in de medische wetenschap en geneeskunde. Marceline is hoogleraar kindergeneeskunde. We doen in het artikel een oproep aan vrouwen om zich als mentor aan te melden. Met de hashtag #IToo geven we uitdrukking aan deze oproep, met als gedachte ‘ook ik ben bereid om jonge vrouwen in mijn vakgebied te steunen’. Doel is dat meer vrouwen doordringen tot hogere posities.”

“Ons initiatief is deels geïnspireerd door #MeToo waarmee vrouwen samen een vuist maken door zich kenbaar te maken als slachtoffer van seksueel geweld. Daarmee stellen ze onrecht aan de kaak wat dapper en noodzakelijk is. Met #IToo willen we daar iets positiefs aan toevoegen, zodat er een beweging op gang komt van vrouwen die elkaar steunen om hun dromen na te streven.”

“Mentorschap is daarbij heel belangrijk zodat vrouwen elkaar verder helpen in hun loopbaan,” benadrukt ze. “Uit literatuur en ook de praktijk blijkt dat mensen die een mentor hebben vaak verder komen. Het mooie is dat ook de mentor er zelf baat bij heeft, want je versterkt elkaars positie. Mannen hebben in de praktijk veel meer contacten en kruiwagens. Daar mag iets tegenover staan. Inmiddels is een website gelanceerd en loopt er een project voor ‘online mentoring’ die de eerste vruchten afwerpt.”

Na de apartheid werd in Zuid-Afrika gezocht naar een ‘Nieuw Wij’. Wat kan ons vandaag in Nederland en Europa motiveren om te zoeken naar een ‘Nieuw Wij’?

“We moeten leren dat we als mensen allemaal kwetsbaar zijn. Dat we niet beter zijn dan anderen. Kijk naar de vluchtelingencrisis. Wat brengt mensen ertoe om hun leven te wagen in een kwetsbaar bootje op zee? En hoe is het mogelijk dat andere mensen zeggen: ‘Ga terug!’? Waarom kunnen deze mensen zich niet voorstellen hoe erg het is om te vluchten? En hoe kunnen ze denken dat het ergste henzelf niet zou kunnen overkomen? Vluchten voor oorlog of honger maakt deel uit van onze geschiedenis als mensheid. Denk dus nooit dat het jou niet kan overkomen.”

“We hebben de kracht nodig om te geloven dat het anders kan, dat het goed komt. Dat er hoop is voor mensen die nu aan het kortste eind trekken. Dat gerechtigheid zal overwinnen. Zoals ik dat las in het boek ‘Some Monday For Sure’ van de Zuid-Afrikaanse schrijfster Nadine Gordimer. Haar boodschap ten tijde van de apartheid was: het onrecht zal stoppen, het recht zal zegevieren. Laten we daarom bouwen aan een wereld waar het goede leven voor ons allemaal mogelijk is.”