Waarom dit boek? En: bent u zelf (nog) gelovig?
“Ik ben een kind van de secularisering, zoals zoveel mensen van mijn leeftijd. Katholiek opgevoed, en van zijn geloof gevallen. Er is voor mij ook geen weg terug. Maar geloof is in deze tijd een hele andere kwestie geworden. De westerse cultuur is gebaseerd op diepe twijfel – dat is een enorme verworvenheid, waarmee ook de meeste christenen zijn gaan leven. Omdat we nergens meer echt in kunnen geloven, kunnen we nu overal in geloven. Sterker nog: we moeten wel ergens in geloven – in ieder geval staan we steeds voor de vraag wat we vinden, wat onze mening is, wat er voor ons zelf toe doet.”
Waarom het woord ‘experiment’ in de titel van uw boek?
“De omslag ging vanaf het midden van de jaren zestig enorm snel, alsof het zo was afgesproken. Gekscherend spreek ik daarom van een groot veldexperiment: religie uit de samenleving: kijken wat er gebeurt. Maar er is ook een diepere betekenis aan het woord experiment. De secularisering in de westerse wereld is historisch en mondiaal een unieke situatie. De verwachting vanaf de jaren zestig dat de modernisering tot een geseculariseerde wereld zou leiden is totaal niet uitgekomen.”
Wat is het grootste succes geworden of geweest van dat experiment, wat u betreft?
“Onder seculiere condities hebben we een enorme vrijheid gekregen. Ieder kan zijn eigen God kiezen, of denken het zelf te zijn. De democratische rechtsstaat beschermt die vrijheid. Onder die conditie hebben we een heel succesvolle pragmatische vorm van besturen gekregen. Niet gebaseerd op grote verhalen en ideologieën, maar zeer effectief en efficiënt. Ik beschrijf in mijn boek onder andere hoe dat werkt.”
Wat was of is nou het dieptepunt?
“We kunnen er zo weinig in geloven, in die ‘pragmacratie’ – zoals ik dat noem. Dieptepunt is dus geen goed woord. Er bestaat een algemeen gevoel van onbehagen, dat ermee te maken heeft dat we niet goed weten waar we voor staan, of populairder, waar we voor gáán. De seculiere samenleving is niet onproblematisch, maar we weten niet zo goed hoe daarmee om te gaan. Het boek gaat bijvoorbeeld over de pornoficatie, over de almacht van surveillance, over de radicale posities die ontstaan.”
Hoe groot is de kans dat mensen toch weer gaan teruggrijpen op religie de komende jaren?
“Religie wordt zeker belangrijker, maar toch op een heel andere manier dan het geval was. De kwestie van het bestaan van God raakt ondergeschikt aan de veel grotere vraag waar we ons door laten leiden. Dat is een individuele aangelegenheid, maar toch ook niet helemaal. In plaats van een overkoepelend geloof, is sprake van een buzz die opstijgt uit de samenleving waarin af en toe gedeelde waarden of ervaringen opdoemen. Ik noem dat een emergente God – voor sommigen bron, voor anderen effect van samenleven. Daarom en daarover moeten we blijven praten. De kerk zou kunnen proberen daarin een inspirerende of ordenende rol te spelen.”
HOELAAT begint de Schillebeexkslezing, en op welk adres?