“Oorzaken van conflicten liggen bijna nooit volledig aan één kant”

Dolph Kessler (Amsterdam, 1950) studeerde stedenbouwkunde in Delft. Hij woont sinds 1976 in Friesland. Hij was onder meer planoloog en wethouder van Leeuwarden (PvdA). Van 2003 tot 2006 volgde hij de Foto Academie Amsterdam. Sinds 2006 is hij documentair fotograaf. Hij presenteert, via zijn uitgeverij Mauritsheech Publishers, zijn werk bij voorkeur in fotoboeken. Voor zijn laatste boek over oorlog en vrede richtte hij een aparte uitgeverij op, gericht op polemologische kennis. Zie www.peace-dialogue-publications.org.

Hoe en waarom ben je je gaan verdiepen in oorlog en vrede? 

“Dat is een beetje vanzelf gekomen. In oktober 2012 startte mijn vierde grote fotoproject en maakte ik het fotoboek ‘Lviv, stad van paradoxen’. Lviv, een prachtige Habsburgse stad in westelijk Oekraïne met een indrukwekkende geschiedenis, had mijn hart gestolen. Oekraïne was toen nog een rustig land. Er gebeurde vrijwel nooit wat. In de zomer van 2014, toen het boek gepresenteerd werd op een internationale boekenmarkt in Lviv, lag dat helemaal anders. De opstand op Maidan was een half jaar achter de rug. In het oosten was de burgeroorlog in Oekraïne al volop aan de gang. Ik bezocht de begraafplaats in Lviv, waar de eerste vrouwen, moeders en kinderen aan het rouwen waren rond zes verse graven.

Toen, in 2014, bekroop mij al een ongemakkelijk gevoel en de gedachte dat het wel eens helemaal uit de hand zou kunnen gaan lopen. Ik ging mij verdiepen in de precieze achtergronden van het conflict. Al snel werd ik een overtuigd voorstander van een – militair gezien – neutrale positie voor Oekraïne, zoals ook Finland en Oostenrijk kozen in de jaren na de Tweede Wereldoorlog. Een keuze die voor deze beide landen bijzonder goed is uitgepakt. Ingekaderd binnen internationale afspraken bood militaire neutraliteit mijns inziens ook voor Oekraïne de beste kansen voor een economische ontwikkeling in vrede en veiligheid.

In een opiniebijdrage in de Leeuwarder Courant typeerde ik de oorlog met het woord ‘vechtscheiding’. Wij kennen dat tussen partners of echtgenoten, maar ik vond en vind het woord ook toepasselijk op landen.

Rusland en Oekraïne zijn de afgelopen eeuwen nauw met elkaar verweven geweest. Zij hebben bij tijd en wijle een de facto symbiotische relatie gehad. En ineens beslist één van die landen dat het genoeg is geweest, dat men op eigen benen wil staan en dat men zelfs een vrijage met de buurman wil. Dat komt hard aan bij de partner die altijd de baas was in de relatie. En zoals dat in een vechtscheiding gaat, ontstaat er gedoe en later conflict. Eerst wordt er gechanteerd maar als dat niet helpt, wordt er gevochten.

In de toen al aanwezige manier van denken werd uitgegaan van een strijd tussen democratie versus autocratie, en werd de statenrechtelijke visie als doorslaggevend ervaren. Ik vond dat te gemakkelijk. Een meer realistische vertrekpositie vond ik aannemelijker. En die realistische positie vond ik ruimschoots terug bij allerlei vooraanstaande politicologen. Laat ik voor dit interview één citaat noemen van de Amerikaanse politicoloog John Ikenberry: “Dat Poetin met geweld ingreep in Oekraïne toont niet dat het Russische imperium weer aan het marcheren is, maar dat het westerse systeem zo dicht op de huid van Rusland zit dat Poetin zich gedwongen ziet om Russische belangen te verdedigen op een manier die Rusland veel schade toebrengt. De oorlog in Oekraïne toont daarom niet dat het Westen zich moet gaan bewapenen tegen een heel succesvol Rusland, maar dat het Westen zijn geopolitieke rivalen in het nauw gedreven heeft”. Dit citaat komt uit De Groene Amsterdammer, 17 december 2014.

Toen Poetin, bijna tien jaar later, zijn inval deed in 2022 was ik zoals de meeste mensen, geschokt en vond het vreselijk wat ik zag op de televisie. Maar er zat een tweede emotie achter. Ik was ook boos dat het zo ver was gekomen, en had steeds gedachten als: deze oorlog was niet nodig geweest. En: Deze oorlog gaat alleen maar verliezers opleveren.  En: Hoe kan het dat de zo voor de hand liggende oplossing van een neutraal Oekraïne gemist is. Als een soort ‘shocktherapie’ ging ik een tweede periode van studie in om deze vragen te onderzoeken. En daar is mijn boek ‘Oorlog of vrede, willen winnen of gelijkspel’ uit voortgekomen.”

Kan je mij uitleggen wat je met deze titel wil zeggen? En wat beoog je met je boek? 

“De titel is voortgekomen uit wat je zou kunnen noemen voortschrijdend inzicht. Ik kwam tot de overtuiging dat de neutraliteitsafslag in Oekraïne niet zozeer gemist is, maar dat het Westen de optie van een neutraal Oekraïne gewoon niet serieus heeft willen bespreken. Het paste niet in het onderhandelingsproces en de doelen die men had. Het veranderde mijn analyse van de oorlog in Oekraïne volledig. Er waren krachten in het geding die ik mij eerder niet zo nadrukkelijk had gerealiseerd. Hiermee verschoof mijn aandacht van neutraliteit, als een specifieke oplossing in bepaalde situaties, naar de onderhandelingsprocessen in geopolitieke conflictsituaties zelf.

De relevante vraag voor mij werd en is dat nog steeds: met welke ‘mindset’ wordt in geopolitieke conflictsituaties geopereerd? En dat zijn keuzes. Met andere keuzes zijn er andere uitkomsten.

De vraag moet dus steeds gesteld worden welke fundamentele vertrekpunten we kiezen bij het oplossen van potentiële conflictsituaties. En mijn voornaamste conclusie is dat vandaag de dag in laatste instantie veel besluitvorming in het geopolitieke landschap ingegeven is door de wens om te willen winnen of om niet te willen verliezen. De doorslaggevende factor in het gedrag van grote mogendheden is de strijd om de macht. En daarbij speelt in de periode na de Tweede Wereldoorlog de Verenigde Staten de hoofdrol.

De VS willen dominant blijven en dat is de manier waarop ze hun buitenlandpolitiek inrichten, al tachtig jaar lang en over de hele wereld, zo ook in Oekraïne. In Oekraïne was het missen van neutraliteit dus niet zo zeer dommigheid als wel een bewuste keuze.

Begrijp me goed; in sport en spel is er niets mis met willen winnen, maar daar staan geen mensenlevens op het spel. Zodra er echter een conflict is tussen groepen van mensen, landen en zeker tussen grootmachten, moet het daar volgens mij niet meer over gaan. Bij conflicten die het risico in zich dragen dat ze gewapenderhand worden uitgevochten, met al het leed en ellende die daarmee annex zijn, zou het behouden van de vrede de inzet moeten zijn. Je zou ook kunnen zeggen: het gelijkspel als inzet. Ik noem deze benadering ‘op vrede gerichte preventieve dialoog’. Daarbij zie ik deze aanpak als de derde weg tussen enerzijds pacifisme en anderzijds ‘oorlog als de voortzetting van de politiek met andere middelen’, de visie van de Pruisische generaal Carl von Clausewitz (1780-1831). Ik werk die derde weg in het boek verder uit in verschillende punten en geef ook aandacht aan alle tegenkrachten die een rol spelen.”

Wat beoog je daarmee?

“Misschien kan je beter vragen wat ik hoop. Ik hoop dat gewone burgers, maar ook mensen aan de knoppen, zich wat meer fundamenteel realiseren dat, wil je oorlogen voorkomen, je af moet stappen van de wens om persé te willen winnen. Deze derde weg in de aanpak van politieke en geopolitieke conflicten tussen staten of blokken, dus de keuze om er samen uit te willen komen, is in zekere zin een paradigma-switch. Het is het fundamenteel omzetten van het conceptuele denkkader waarbinnen we functioneren. En ik vind zo’n paradigma-switch in deze tijd des te urgenter.

Mijn eerste punt in dit verband is dat we als bewoners van planeet aarde, naast de klimaatcrisis in de komende periode ook antwoorden moeten vinden op vele nieuwe technologieën, zoals artificiële intelligentie en biomedische interventies op lichaam en geest. Je zou kunnen spreken van ontwikkelingen voorbij de menselijke soort. Sommigen gloren al aan de horizon; vele zijn nog niet bekend. Al deze problematieken zijn mondiaal van karakter en vragen een gezamenlijke aanpak via internationaal overleg.

Ten tweede zullen we ook allerlei kwesties met betrekking tot de ‘common grounds’, zoals de maan, de ruimte, Antarctica moeten oplossen. Ook daarbij kunnen wij harde conflicten tussen supermachten niet gebruiken. Het zou ‘alle hens aan dek’ moeten zijn. Maar dat is het niet. De supermachten zijn steeds meer met elkaar in conflict en strijden om de eerste plaats op de apenrots.

Ten derde, en dat vind ik de belangrijkste en gevaarlijkste… er staan wereldwijd ongeveer duizend kernraketten permanent trigger ready in de aanslag en dat doen ze al zeventig jaar. Denken we nu echt dat dat nog eeuwen goed zal gaan? Afschrikking werkt zo lang als het werkt. Maar als het niet meer werkt gaat het ook in één keer helemaal mis. De kans is daarom erg groot dat het met de wereld een keer gigantisch uit de hand gaat lopen en er een kernoorlog uitbreekt. Het is volstrekt wishfull thinking te doen alsof dat nooit kan gebeuren. Zelfs een nucleaire winter is zo maar aan de orde, al was het maar door domme vergissingen en menselijke fouten. We lopen al zeventig jaar langs het randje van de afgrond.”

Denk je echt dat zo’n paradigma-switch mogelijk is?

“Ja, goede vraag, ik snap je aarzeling, zo heb ik er ook lang tegen aan gekeken. Totdat ik mij realiseerde dat we al veel vaker totaal anders zijn gaan denken. In die zin gaat het eigenlijk met de mensheid best wel goed. Men zou de omschakeling die ik voorstel kunnen vergelijken met het langzamerhand accepteren van de scheiding tussen kerk en staat. Die benadering was in onze westerse wereld ook niet in een paar jaren aanvaard. Je zou ook kunnen denken aan het belang dat wij aan democratie hechten. De overtuiging dat burgers iets te vertellen mogen hebben over de toekomst van hun gemeenschap. Dit is bij ons geïnstitutionaliseerd in de parlementaire democratie. Niet de koning heeft het voor het zeggen, maar wij allemaal – met dank aan de Franse revolutie. Ook de vrouwenemancipatie inclusief gelijkberechtiging kan als een fundamentele verandering in doen en denken gezien worden. Tot slot zou je ook kunnen denken aan de afschaffing van de slavernij, ook nog maar relatief kortgeleden. Voor het eerst in de geschiedenis kreeg elk mens een eigen individuele waarde, in ieder geval op papier.

Deze paradigma-switch, dat wil zeggen het afstand nemen van de machtsstrijd, ik noem het in het boek de strijd op de apenrots, wordt natuurlijk een geweldige opgave voor de mensheid en het zal vast lang gaan duren, maar een andere weg is er eigenlijk niet.”

Oké, maar toch even terug naar de realiteit van vandaag: Is ‘gelijk spel’ wel mogelijk en wenselijk nu Rusland zo’n permanente bedreiging vormt en ook lijkt te blijven voor Oekraïne? 

“Op vrede gerichte preventieve dialoog werkt alleen maar als je het vanaf het begin gebruikt.

Als een conflict eenmaal is geëscaleerd en er gevochten wordt, ben je te laat. Militaire neutraliteit was voor Oekraïne de meest voor de hand liggende ‘gelijkspel keuze’ geweest. Het had deze hele oorlog voorkomen. En tsja, wat er nu moet gebeuren? Dat is een lastige vraag. Een ding is voor mij zeker: in ieder geval niet verder escaleren en elkaar steeds verder opjagen. Dat kan zomaar toch nog een keer helemaal misgaan en dan hebben we een echte wereldoorlog. En ook deze wordt dan weer in Europa uitgevochten. Alles wijst erop dat de partijen er steeds geharnaster in komen te zitten, niets wijst op enige voorzichtigheid. Dus ik ben sterk voor een wapenstilstand en vredesonderhandelingen.”

Geen vrede zonder eerst gerechtigheid, horen we vaak ten aanzien van de Palestijnse kwestie. Geldt dat allicht ook voor Oekraïne? Hoe sta jij tegenover de gedachte dat gerechtigheid en eerbiediging van volkerenrecht de basis moet zijn voor vrede?

“Dat is een complexe vraag. Gerechtigheid en eerbiediging van het volkenrecht is natuurlijk een groot goed en een prachtig uitgangspunt. Maar het is ook op een hoog abstractieniveau geformuleerd. En de praktijk is dat in ieder geval de grote mogendheden zich er niet aan houden. Inclusief de Verenigde Staten die al jaren bijna alle internationale verdragen niet ondertekenen en deze bij voorkeur volledig aan hun laars lappen. Dus als je met de begrippen gerechtigheid en eerbiediging van volkenrecht eruit komt in geopolitieke conflicten is dat natuurlijk prima, altijd doen. Maar de praktijk is dat de spanningen tussen de grote mogendheden inmiddels zo ver zijn opgelopen, ook mede door het Oekraïne-conflict, dat we elkaar daar niet meer op kunnen aanspreken. Het gesprek, de dialoog, is dood en dat is echt niet alleen de schuld van Poetin, daar heeft het Westen zelf aan meegedaan.”

Hebben we als vrije, westerse landen geen sterke legers nodig om ons te verdedigen tegen grote landen die door dictators worden bestuurd, zoals Rusland, die een bedreiging voor onze open en vrije samenlevingen kunnen zijn?

“Laten we wel de juiste analyse maken. De NAVO is de grootste militaire macht die ooit op aarde heeft bestaan. Zestig procent van alle wapens zijn in handen van de NAVO. Zo heeft de NAVO een voorsprong van tien tegen één in militaire vliegtuigen. Dus Poetin kijkt wel driemaal uit voordat hij één van de NAVO landen zal gaan aanvallen. De inval van Rusland is voortgekomen uit het mogelijke NAVO-lidmaatschap van Oekraïne. Rusland voelde zich bedreigd en niet gehoord.

En dat we nu met de koppen tegen elkaar staan is daarvan het gevolg. Als Poetin een bedreiging wordt, zal dat naar mijn mening niet militair zijn, maar vooral via de band van cyberwar”.

Dus de brute inval van Poetin in Oekraïne in 2022 is niet de enige reden dat het nu zo uit de hand loopt in het oosten van Europa? Je ziet meer factoren en ook een bredere context?

“Er is zeker een bredere context. Het Westen heeft gewoon ongelooflijk zitten prutsen. Ik kan mij er nog regelmatig enorm kwaad over maken, elke keer als ik weer de beelden van de oorlog in Oekraïne zie en alle ellende die de Oekraïners moeten meemaken. In mijn boek heb ik het ergens een keer vanuit mijn kwaadheid opgeschreven:

Dat is dus mijn eerste punt: niet willen luisteren. Het tweede punt is de bredere context van de Westerse arrogantie, en dat vind ik een enorm probleem. Wat er nu gebeurt, hebben we grotendeels over ons zelf afgeroepen. Systemische arrogantie, zelfgenoegzaamheid, superioriteitsgevoelens en het onvermogen ons eigen aandeel te zien. We zouden eens heel diep in de spiegel moeten kijken. Misschien is niet Rusland dan het probleem, maar zijn we zelf onze grootste vijand. Het is ook niet voor niets dat de ‘Global South’, dat wil zeggen zuidelijke landen als Brazilië, Indonesië, Zuid-Afrika, zo langzamerhand helemaal klaar zijn met het Westen. We raken ze allemaal kwijt.

Misschien nog even een uitstapje naar de bijbel, wel passend in een interview met Nieuw Wij. Ik ontdekte al googelend bij het concept “de grootste vijand zijn we zelf” dat dit terug te vinden is in diverse religieuze teksten. Ik ben zelf niet religieus, maar vind het wel een verrassende gedachte dat machtsdenken en de baas willen blijven en voor geweld en oorlog gaan om je zin te krijgen, vanuit een bijbels perspectief gezien kan worden als ‘denken en leven naar het vlees’. Zoals Joke Tan schreef: “Het is zo moeilijk om het vlees te verloochenen en te kiezen voor een weg met God. Het is zoveel makkelijker dat vlees z’n zin te geven en de weg te gaan die naar de dood leidt.” Een interessante invalshoek, zeg ik dan als atheïst.”

Hoe sta je tegenover de explosie van wapenuitgaven en de verdere militarisering van het Westen? Zijn die op dit moment nodig tegenover Rusland en eventueel andere grootmachten?

“De verdere explosie van wapenuitgaven is niet nodig. De NAVO is nu al de sterkste militaire macht in de wereld. Dat is het praktische antwoord. Het polemologische antwoord is dat deze toenemende groei van steeds meer en steeds nieuwere wapens een self fulfilling prophecy wordt. Je denkt dat je veiliger wordt, want beter beschermd, maar in werkelijkheid vergroot je de risico’s alleen maar op een oorlog of zelfs kernoorlog. Het is allemaal gebaseerd op die enorme behoefte van de VS om de baas te willen blijven. Te leven naar het vlees, zou je dus in Bijbelse termen kunnen zeggen. De VS kan nu al in de overtreffende trap terugslaan. Moet dat dan per se straks in de drie dubbele overtreffende trap? De offensieve strategie waarmee de NAVO nu lijkt te gaan opereren, is echt een eersteklas route naar heel veel ellende en narigheid.

Neem bijvoorbeeld hoe we met China omgaan. Aanvallende oorlogen heeft China bijna nooit gevoerd.  Ze staan met 10–1 achter vergeleken met alle aanvallende oorlogen en koloniale projecten die het Westen heeft uitgevoerd. Maar China heeft wel vier keer zoveel inwoners dan de VS. Chinezen zijn slim en ondernemend. Dus er komt binnenkort gewoon een moment dat ze een grotere economie hebben dan de VS en in economische termen ‘machtiger’ zijn. So what? Moeten we ze daarom ineens als de vijand gaan zien en proberen dat koste wat het kost te verhinderen, misschien zelfs door oorlog te voeren? Moeten onze kinderen en kleinkinderen daar ons dankbaar voor zijn? Wat een grote onzin.”

Wat is vrede meer dan de afwezigheid van oorlog, zowel in het klein als in geopolitiek opzicht? Waarom is werken aan vrede, ook in preventieve zin, zo belangrijk?

“Echte vrede is veel meer dan de afwezigheid van oorlog. Ik begin steeds meer het belang van veiligheid te onderkennen. Echte vrede ontstaat door inclusieve veiligheid. Ik voel mij veilig omdat jij je veilig voelt. Jij voelt je veilig omdat ik mij veilig voel. Dat is een insteek waar de organisatie Kerk en Vrede al enige tijd mee bezig is.”

Wat wil je de lezers tenslotte nog meegeven?

“Ik hoop echt dat degene die dit interview lezen ook onze eigen rol van het Westen heel kritisch onder de loep willen nemen. De oorzaken van conflicten liggen bijna nooit volledig bij de ene partij. In het Westen mogen wij tenminste nog onafhankelijk denken. Dat is een groot goed, want daarmee kunnen we ontsnappen aan de propaganda van de ander, maar ook aan de propaganda van onszelf. Als we ons als kuddedier blijven gedragen en allemaal achter ons zogenaamde ‘eigen gelijk’ blijven aanhollen, krijgen we echt een enorm probleem. Zo zijn natuurlijk wel de meeste oorlogen tot nu toe ontstaan en gevoerd. Maar in een wereld waarin alles direct mondiaal is en waarbij waterstofbommen, zowel strategisch als tactisch, als militaire wapens inzetbaar zijn, is dat spelen met onze eigen ondergang, misschien nog niet vandaag of morgen of in 2030, maar toch zeker in de komende twee eeuwen.

Ik beveel iedereen de theorie van Friedrich Glasl aan met betrekking tot de escalatietrap van hoe een conflict verloopt. De laatste trap, op het derde niveau, waarbij uitsluitend verliezers met elkaar vechten, is ‘samen de afgrond in’.  Ik vrees dat we hard op weg daarheen zijn.”