“Wat betekent het als elk mensenleven evenveel waard is? Ik vind het belangrijk om daarvan uit te gaan. Niet als een cliché of een populaire slogan, maar door ons te bezinnen op de implicaties van dat uitgangspunt.”
Philomena Essed is hoogleraar Critical Race, Gender and Leadership Studies aan de Antioch University in de Verenigde Staten. Haar levenslange toewijding aan sociale rechtvaardigheid resulteerde onder andere in het nu klassieke boek: Alledaags Racisme, dat in 1984 werd gepubliceerd en onlangs opnieuw werd uitgebracht. Jarenlang schreef ze over racisme. Het viel haar op hoe funest de consequenties zijn als juist leidinggevenden discrimineren en vernederen. Tegenwoordig focust Philomena Essed zich in haar onderzoek daarom op leiderschap, waardigheid, zorg en de bescherming van universele menselijke waarden.
Hoe kijkt u naar de nu veelgebruikte begrippen ‘diversiteit’ en ‘inclusie’?
“We leven in een tijd van snel en overmatig categoriseren. De maatschappij wordt telkens in vakjes ingedeeld: ‘deze groep, die culturele achtergrond’. De neiging tot categoriseren versluiert onze gedeelde menselijkheid.
Begin jaren negentig kwam ik regelmatig bijeen met een groep vrouwen in Amsterdam, die toevallig allemaal ook verschillende culturele achtergronden hadden. We spraken over onderwerpen als politiek, leiderschap en vrouwen in ontwikkeling. Op een bepaald moment nodigden wij een gast uit om mee te praten, zij was wit Nederlands. Zij merkte meteen op: ‘O, jullie zijn een multiculturele groep’. Zo zagen wij onszelf niet. We waren een groep vrouwen met uiteenlopende expertise en ervaring. Haar opmerking herinnerde ons eraan dat ‘wit Nederlands’ de verborgen meetlat is waarlangs je wordt gelegd.
Bij het begrip inclusie is het belangrijk je af te vragen: wie includeert wie? Wil je geïncludeerd worden? En is het per se nodig geïncludeerd te worden? Inclusie zegt mij niet zoveel als begrip. Ik heb meer met het concept ‘home’, daarmee bedoel ik niet noodzakelijkerwijs een land, huis of etnische groep, maar ‘je thuis voelen’ in situaties, relaties, ervaringen en omgevingen. Ik spreek ook liever over ‘belonging’: het gevoel van verbinding met mensen die om je welzijn geven en mensen voor wie je, omgekeerd, een verantwoordelijkheid voelt.
“We leven in een tijd van snel en overmatig categoriseren. De maatschappij wordt telkens in vakjes ingedeeld: ‘deze groep, die culturele achtergrond’. De neiging tot categoriseren versluiert onze gedeelde menselijkheid.”
Wat maakt het dát je je thuis voelt? Op welke manier kan je een volwaardig mens zijn? De begrippen zorg en waardigheid spelen een essentiële rol in de beantwoording van deze vragen. Het is bijvoorbeeld belangrijk rekening te houden met jouw impact op anderen. Anders draait het alleen maar om jou. Het zijn geen gemakkelijke vragen en er ligt ook niet direct een eenduidige oplossing klaar. Het is namelijk een continu proces van het omarmen van verandering en ongemak.”
Wat is verandering precies?
“Verandering is simpel gezegd een ontwrichting van de routine. Het is voor de meeste mensen moeilijk om verandering te omarmen, omdat onze hersenen niet telkens de wereld om zich heen opnieuw willen uitvinden. Het is prettig om te kunnen rekenen op bekende structuren. Als iets of iemand die routine doorbreekt, levert dat meestal ongemak op. Maar als je de verandering en het kleine of grote ongemak dat daarbij komt kijken omarmt, leer je de routine in een ander licht te zien. Je kunt daardoor bijvoorbeeld ook ontdekken dat er iets in je routine minder handig was dan je altijd had gedacht. En dat jouw nieuwe routine misschien zelfs beter werkt.
Hetzelfde geldt voor het ontmoeten van mensen die er van de buitenkant anders uitzien dan jij. Doorgaans zal je na korte – of soms wat langere tijd – ontdekken wat jullie delen als mensen. ‘Delen’ is nog zo’n essentieel begrip in menswaardige omgang met elkaar.”
Sommige mensen zijn zo bang voor verandering dat ze niet willen delen. Hoe zou je hen kunnen overtuigen open te staan voor andere mensen?
“Persoonlijk probeer ik nooit iemand te ‘overtuigen’. Ik volg hierin het voorbeeld van mijn moeder. Zij vertelde altijd waaróm ze iets belangrijk vond, maar ze gaf ook duidelijk aan dat het aan ons was om datzelfde wel of niet te vinden. Ik leerde dus van jongs af aan om verantwoordelijkheid te nemen voor mijn eigen keuzes.
Wat ik wel doe is met anderen delen wat voor mij heeft gewerkt, wetende dat het een optie kan zijn – of niet. En ik probeer me ervoor open te stellen om van anderen te leren. Verandering is er altijd, maar niet altijd makkelijk. Dat maakt niet uit. Dat gegeven probeer ik te omarmen.”
En verandering is dus vaak ongemakkelijk?
“Uit elk ongemak dat ik heb ervaren is een verrassende ontdekking voortgekomen. Iets nieuws, iets waarover ik nog niet had nagedacht. We gaan een verandering vaak uit de weg, vanwege het ongemak dat het zou kunnen opleveren. Maar er zit juist zoveel waarde in dat ongemak. Ik vind het in het begin soms ook lastig, maar dan probeer ik snel om te schakelen naar de inherente belofte dat na een minuut, een uur, een dag of soms wat langer een nieuwe ontdekking zal voortkomen uit dat ongemak.
In mijn theorie van verandering geef je een andere waardering aan een gevoel van ongemak wanneer een routine wordt doorbroken. Dit betekent overigens niet dat elke verandering acceptabel is. Onrechtvaardigheid is nooit verdedigbaar. Wel kan het, als ervaring, een dieper inzicht geven in wat waard is om voor te leven.”
U benadrukt het belang van waardigheid en zorg. Waarom zijn deze begrippen zo belangrijk?
“Waardigheid (‘dignity’) en zorg (‘care’) zijn twee centrale begrippen in mijn werk, omdat het universele verlangens en behoeften zijn. Ze kunnen ook niet goed los van elkaar bestaan. Je kan bijvoorbeeld niet alleen maar zorgen voor een ander, want dan verlies je jouw eigen waardigheid. Maar als je alleen maar zorgt voor jezelf dan gaat dat onvermijdelijk ten koste van anderen.
Elk mens heeft een vorm van zorg nodig in haar leven. We hebben allemaal aandacht nodig. Dat is een menselijke basisbehoefte. Én we hebben het gevoel nodig dat we betekenisvol zijn voor anderen. Het is daarbij belangrijk dat je niet jouw eigen behoefte op de ander projecteert. Zo van: ‘dit werkt voor mij, dus zal ook wel werken voor de ander.’ Nee, het draait erom te achterhalen wat de behoefte is van de ander en hoe jij diegene daarin kan steunen.”
En waardigheid?
“Vele mensen riskeren of verliezen hun leven voor het behoud van hun gevoel van eigenwaarde. Ze gaan in hongerstaking of vechten tegen repressie en dreigingen, omdat ze niet accepteren te leven in mensonwaardige omstandigheden of omdat hetgeen waarin zij geloven geweld wordt aangedaan. We hebben allemaal het gevoel nodig dat we het waard zijn om op deze aardbol rond te lopen. Maar er zit wel een grens aan waardigheid, namelijk wanneer mensen gaan geloven dat ze meer waard zijn dan een ander. Het basisidee van waardigheid is dat we gelijkwaardig aan elkaar zijn. Mensen voelen zich in hun waardigheid aangetast als zijzelf of hetgeen waarin zij geloven wordt geschoffeerd of teniet wordt gedaan.
“Nieuwsgierig zijn naar het volledige verhaal van en in een mens kan ons helpen hun waardigheid als mens te (h)erkennen. Zelfs wanneer we het compleet oneens zijn met wat deze persoon zegt of doet. ”
Wat betekent het als elk mensenleven evenveel waard is? Ik vind het belangrijk om daarvan uit te gaan. Niet als een cliché of een populaire slogan, maar door ons te bezinnen op de implicaties van dat uitgangspunt. Een stap terug te doen en na te denken over wat het eigenlijk betekent wat je zegt en doet. En of het consistent is met je ethische principes. Geen gemakkelijke vragen, maar voor mij wel een waardevol anker.”
Wat heeft u tot nu toe ontdekt over de implicaties van wat het betekent als elk mensenleven evenveel waard is?
“Waardigheid betekent het zien en erkennen van de volledige mens, het verhaal achter – en in – een persoon. Dat betekent dat je niet van tevoren in je hoofd bepaalt hoe jij wilt dat iemand zich gedraagt. Of dat je je laat meesleuren door het ongemak dat voortkomt als iemand een ander pad kiest dan jij. Dat is soms lastig, want elk mens neemt ruimte in en heeft ideeën over hoe die ruimte eruit moet zien. En dat beïnvloedt ook hoe je naar een ander kijkt. Als je de ander leert kennen, leer je ook haar manier van denken en referentiekaders kennen. Zo kan je voorbij je eigen projecties komen. Daarom is het zo belangrijk dat we vragen stellen aan elkaar. Wat betekent dit voor jou? Waarom denk jij dit? Nieuwsgierig zijn naar het volledige verhaal van en in een mens kan ons helpen hun waardigheid als mens te (h)erkennen. Zelfs wanneer we het compleet oneens zijn met wat deze persoon zegt of doet. We hoeven ook niet alles van elkaar te begrijpen of te respecteren. Het gaat om de erkenning van de gelijkwaardigheid van ieder mens haar bestaan.”
U geeft mede vorm aan de Graduate School of Leadership and Change aan de Antioch University. Hoe kan je waardigheid en zorg toepassen in leiderschap?
“Leiderschap is het vermogen om invloed uit te oefenen op keuzes en wendingen in het leven van anderen. Dit kan negatief, destructief en narcistisch zijn. Helaas zijn er veel voorbeelden van onkundig leiderschap. Maar het kan ook positief, motiverend, steunend en bevrijdend zijn voor anderen. Ik richt mij op deze constructieve praktijk.
Leiderschap kan gekoppeld zijn aan een maatschappelijke positie of aan ouderschap. Het kan gaan over werkorganisaties, over een club of over een leeromgeving. Maar leiderschap doet zich ook situationeel voor: in het moment. Er gebeurt iets en je pleegt een interventie om het juiste voorbeeld te geven, een ander te helpen of om het gevaar dat meerderen kan treffen af te wenden. Iedereen kan dus leiding nemen op verschillende momenten in haar leven. Positief leiderschap en waardigheid zijn verweven. Wanneer je op een goede manier leiding neemt, doe je dat met respect voor de menselijkheid van de ander.
Onze studenten, allemaal leiders in de praktijk, komen vanuit verschillende vakgebieden, functies en levensgeschiedenissen. Die heterogeniteit is een cruciaal onderdeel van hun leerproces om te ontdekken hoe ze nog meer betekenis kunnen geven aan hun manier van leidinggeven en manier van zelf geleid worden. Als je jouw stijl van leidinggeven wilt veranderen dan moet je met andere waarden gaan werken door de ‘hele mens’ in al haar dimensies centraal te stellen, haar niet reduceren tot deze of gene categorie en door de gelijkwaardigheid van de mensen met wie je werkt te erkennen. Dat betekent een verandering in de dieptecultuur van je organisatie. Kijk je alleen naar de oppervlakte – bijvoorbeeld door je te focussen op getalsmatige diversiteit – dan breng je wel nieuwe mensen binnen maar in een vaststaande structuur. Dan verandert er weinig. Je wilt juist de vaste structuur kritisch onder de loep nemen en veranderen.”
“Positief leiderschap en waardigheid zijn verweven. Wanneer je op een goede manier leiding neemt, doe je dat met respect voor de menselijkheid van de ander.”
Toch is in Nederland getalsmatige diversiteit vaak hetgeen waar organisaties zich op richten wanneer ze zeggen meer divers en inclusief te willen worden.
“Getalsmatige diversiteit is een voorbeeld van een interventie met een laag plafond. Organisaties houden ervan, want je kan het meten. Ik werk met heel diverse collega’s en studenten bij Antioch University, maar we meten niet wat niet te meten valt. Je individualiteit is onmeetbaar, net als jouw menselijkheid of de kwaliteit van relaties met anderen. Dat zijn erg complexe en procesmatige zaken. Je vermogen te groeien in levenswijsheid en sociale intelligentie – essentieel voor de duurzaamheid van de wereld – worden bij ons niet gereduceerd tot cijfers. We geven helemaal geen cijfers. Bij het opzetten van ons leiderschapsprogramma hebben we goed nagedacht over wat ‘leren’ is en welke waarden belangrijk zijn. Denk aan levenservaring, samenwerking in plaats van competitie, toewijding aan sociale rechtvaardigheid, constructief kunnen omgaan met tegenslagen in het leven, moed en stoutmoedigheid. In onze manier van weken staat inzicht centraal in plaats van testscores. We proberen de volledige mens te zien, horen en erkennen. We kijken niet naar waarin je tekortschiet, maar waarin je kunt groeien en wat je kunt bijdragen aan een betere wereld. We werken ook niet met vastgeroeste profielen van wat een goede leider zou zijn. Met andere woorden: we doen niet aan het cultureel klonen van dominante mythes van leiderschap die kenmerken als stoerheid, masculiniteit en afstandelijkheid overwaarderen. We hebben door onze diepere waarden te veranderen dan ook automatisch een heel diverse studentenpopulatie en collegiaal team gekregen. Zonder diversiteitsbeleid.”
Welk advies zou u willen geven aan mensen die de waardigheid van de volledige mens willen eren?
“Ontdek het verhaal van iemand anders. Doe je ogen en oren open om te zien, te horen en te leren. Ga er niet vanuit dat wat voor jou werkt automatisch ook voor een ander werkt. Maak plaats voor een zekere mate van bescheidenheid om te kunnen leren en beseffen dat een groot Ego zelden goed leiderschap oplevert.”
Dit artikel is een Nederlandstalige bewerking en uitbreiding van een interview met professor Philomena Essed tijdens het WeMakeThe.city festival in Pakhuis de Zwijger op 18 juni 2019.
