Profeten volgens Manuela Kalsky en Ruard Ganzevoort

“Ik denk aan de Club van Rome”, zegt theologe Manuela Kalsky, “een groep wetenschappers die in 1972 al met een echt profetisch rapport Grenzen aan de groei naar buiten traden. Toen werden ze verguisd. De bomen groeiden nog tot in de hemel. Nu blijkt dat het wel degelijk de juiste profetie was. Iemand als Herman Wijffels zie ik in die lijn opereren, met zijn oproep tot soberheid, bewust leven en zijn niet aflatende gehamer op een duurzame wereld.”

Wat dat betreft mist het huidige kabinet de tekenen des tijd, vindt Kalsky. “Die oproep laatst van onze premier om meer te consumeren. ‘Een reflex uit de vorige fase’, noemde Wijffels dat. Treurig dat we geregeerd worden door mensen die niet in staat zijn de weg naar nieuwe vormen van samenleven te wijzen.”

Voor allen

Een profetisch geluid dat Kalsky lief is, vindt zij in Matteüs 6, 33: ‘Zoek liever eerst het koninkrijk van God en zijn gerechtigheid, dan zullen al die andere dingen je erbij gegeven worden.’ “Seculier vertaald staat daar: ‘Zoek vóór alles het goede leven voor allen’. Daar hoort ook de asielzoeker bij, de bijstandsmoeder, degenen die minder goed mee kunnen. Zij allen hebben recht op een goed leven en dat behoort ook tot mijn verantwoordelijkheid. Nee, je moet dat niet moralistisch verstaan. Het is een levenswijsheid die je de weg wijst naar geluk: wees tevreden met wat je hebt. Een groter huis, meer consumeren; daar ligt je levensvervulling niet. In je verbinden met en verantwoordelijk voelen voor anderen wel.”

In het slop

Maar hebben we daar Matteüs voor nodig? Is dat niet een van de redenen waarom het moderne christendom in het slop is geraakt? Het verkondigt algemeenheden en spreekt in ethische categorieën in plaats van spirituele. Mensen verwachten van religie een impact op hun persoonlijke leven. Daarom is boeddhisme populair. Dat geeft concreet aanwijzingen hoe je mentaal kunt veranderen, zodat je het leven beter aankunt.

Kalsky: “Als iemand zich laat inspireren door het boeddhisme, prima en als je al weet dat in verbondenheid en verantwoordelijkheid geluk te vinden is, des te beter. Maar je moet tradities niet tegen elkaar uitspelen. En de vraag ‘wat hét christendom te bieden heeft’ is een verkeerde vraag. Hét christendom omvat een veelheid aan uitingsvormen. Ik zie overal ‘nieuwe wij’tjes’ ontstaan. Lokaal gebeurt er een hoop, van onderop, kleine initiatieven, weg van alles wat ‘mega’ is. Jongeren organiseren zich heel anders: minder vanuit een hokjesmentaliteit of in vaste structuren en meer vanuit vertrouwen, gezamenlijke doelstellingen en belangen. Ook vanuit christelijke hoek zijn er genoeg initiatieven. Alleen weet de oudere generatie zich minder goed onderling te verbinden. Ze hechten vaak nog aan de nestgeur van de eigen zuil en hebben daardoor minder slagkracht. Er bestaan tal van vrijzinnige clubjes, maar ze sterven liever uit dan dat ze de handen ineen slaan. Met het Dominicaans Studiecentrum waren wij in 2008 trendsettend met ons ‘Nieuw Wij’-project. De website Nieuwwij.nl trekt inmiddels 30.000 unieke bezoekers per maand.”

Holistisch

Ook Ruard Ganzevoort, theoloog en Eerste Kamerlid voor GroenLinks, ziet in de Club van Rome iets prototypisch voor het profetische geluid dat wij nu hard nodig hebben. “Ik denk inderdaad dat het oude economische denken in termen van groei, dat voortdurend een hypotheek neemt op de toekomst, op zijn eind loopt. Het nieuwe denken vraagt om een andere relatie tot de natuur, tot grondstoffen en tot elkaar. Of dat ook een spirituele omslag vergt? In elk geval vraagt het om een meer holistisch of ecologisch wereldbeeld in de betekenis van alles in samenhang bezien. En dat vraagt om een andere mentaliteit: minder gebaseerd op concurrentie en meer op coöperatie.”

‘Ondode’ woorden

Voor de Nacht van de Theologie schreef Ganzevoort afgelopen zomer het pamflet ‘Spelen met heilig vuur. Waarom de theologie haar claim op de waarheid moet opgeven’. Daarin uit hij forse kritiek. Veel klassieke theologische begrippen staan een zinvol gesprek in de weg, schrijft hij. Woorden als vergeving, zonden, offer, voorzienigheid, waarheid en genade zijn verworden tot zombie-categorieën. Ooit verwezen ze naar een levende werkelijkheid, nu zijn het ‘ondode’ woorden, die vergeten zijn te sterven.

Is Ganzevoort de profeet der profeten, die de staf breekt over kerk en theologendom? “Je kunt moeilijk van jezelf zeggen dat je een profeet bent, maar een pamflet heeft uiteraard wel een kritische bedoeling. Juist in een tijd waarin de theologie zo’n grote maatschappelijke rol zou kunnen spelen, heeft ze zich in de marge gemanoeuvreerd door zich vooral met binnenkerkelijke thema’s bezig te houden. Wat mij aan het hart gaat, is dat in de politiek, de maatschappij en de cultuur een inhoudelijke discussie gaande is over fundamentele waarden.”

Er is behoefte aan een taal die ervaringen met het hogere, het diepere, overstijgende en ultieme in het debat inbrengt, vindt Ganzevoort en daartoe zouden met name theologen zich een ruimere blik moeten aanmeten. Het religieuze repertoire is niet alleen te vinden in de traditionele bronnen, maar ook in de populaire cultuur. “Om te ontdekken wat geloof inhoudt, kunnen we ons heel goed wenden tot het lied ‘Zij gelooft in mij’ van André Hazes.”

Troostend besef

Is Hazes een grotere profeet dan Arjan Plaisier of bisschop Eijk? Ganzevoort: “In elk geval heeft de populaire cultuur een grotere invloed dan de kerken, omdat ze meer mensen bereikt. Ik beweer niet dat de gedachten van Hazes per se zo verrijkend zijn. Maar om te begrijpen wat er heden ten dage speelt, moeten we naar dit soort cultuuruitingen kijken. In het lied ‘Droomland’ (onder andere vertolkt door Paul de Leeuw, een hit bij begrafenissen) verschuift de betekenis van hoop van ‘straks’ naar ‘nu’: een troostend besef dat naast alle pijn en verdriet zich nieuwe mogelijkheden zullen aandienen, niet in een hiernamaals, maar in ons alledaagse heden. Maar populaire cultuur heeft zeker niet het laatste woord. Soms hebben de kerken een profetisch geluid, soms komt dat van buiten.”

Twitter

Over populaire cultuur gesproken. Wie een blik werpt op de Twitter Top 100 komt als eerste religieuze persoonlijkheid, op plaats 75, Paulo Coelho tegen (de best verkopende spirituele auteur ter wereld, 8 miljoen volgers). Dan volgt de dalai lama, op 86, met 7 miljoen volgers. De paus staat op plaats 447, met 2,6 miljoen volgers. Nieuwe spirituelen en orthodoxen zetten de toon. Waar blijven de vrijzinnige christenen? Ganzevoort: “Een van mijn zorgen is dat vrijzinnigen de neiging hebben zich te verstoppen. Neem de discussie over homoseksuele leraren in het christelijk onderwijs. Slechts op een handjevol scholen speelt dat probleem. Verreweg de meeste christelijke scholen denken inclusief. Maar dat zullen ze vaak niet zeggen. Ze zeggen eerder: ‘Dat christelijke speelde vroeger, daar doen we nu niet meer moeilijk over. Wat ik zou willen horen, is: ‘Juist omdat wij een christelijke school zijn sluiten wij niemand uit.’ Die ommekeer zou ik graag meemaken.”

Wat is Ganzevoorts persoonlijke profetische oproep? “Wat mij politiek bezighoudt, is die nieuwe kijk op hoop waar ‘Droomland’ naar verwijst. De gedachte ‘It could be otherwise’. Met een geestesgesteldheid van hoop sta je anders in het leven dan met moedeloosheid. Wij kunnen het goed hebben met elkaar, ook al is het leven soms ingewikkeld en moeilijk.”

Ruard Ganzevoort (Haarlem, 1965) is hoogleraar praktische theologie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Daarnaast is hij Eerste Kamerlid voor GroenLinks. Samen met zijn partner drijft hij een klein hotel in Utrecht. Hij heeft vijf kinderen uit een eerder huwelijk.

Manuela Kalsky (Salzgitter-Bad, Duitsland, 1961) is directeur van het Dominicaans Studiecentrum voor Theologie en Samenleving (DSTS). Aan de Vrije Universiteit in Amsterdam bekleedt zij de Edward Schillebeeckx-leerstoel voor Theologie en Samenleving. Zij geeft leiding aan project W!J, waar de multimediale website nieuwwij.nl en het DSTS-onderzoeksproject ‘Op zoek naar een nieuw wij in Nederland’ deel van uitmaken.

Bovenstaand artikel verscheen eerder in ‘Het Vermoeden’.