Sunny Bergman: “Het probleem is dat de witte blik nog altijd overheerst”

Ik vroeg me af hoe ik er als filmmaker voor kon zorgen dat mijn films daadwerkelijk een verandering in gang zouden zetten. Daarom zette ik mijn films niet alleen in als activistisch middel met als doel bewustzijnsverbreding, maar koppelde ik ze ook aan concrete acties. Ik maakte in 2005 een documentaire over segregatie in het onderwijs. Toen richtte ik een brainstormtank op die alle schoolbesturen in Amsterdam een convenant heeft laten ondertekenen om segregatie in het onderwijs tegen te gaan.

In 2007 maakte ik de film ‘Beperkt houdbaar’ – over het schoonheidsideaal in de westerse wereld – en daar zijn ook allerlei activistische initiatieven uit voortgekomen: we hebben een platform gecreëerd waar mensen elkaar konden vinden, en de actiegroep ‘Onbeperkt Houdbaar’ heeft zelfs een rechtszaak gewonnen tegen een cosmeticagigant vanwege het onder valse voorwendselen verkopen van dure anti-rimpel crème.

Tot slot was de strijd tegen Zwarte Piet een belangrijke katalysator voor mij als activist. In 2013 deed Quincy Gario een oproep wie er deel wilde nemen aan een rechtszaak tegen Eberhard van der Laan, die als burgemeester van Amsterdam een vergunning had verleend voor een intocht met Zwarte Piet. Ik deed mee aan de rechtszaak, raakte betrokken bij KOZP en heb veelvuldig op straat gedemonstreerd.”

Waarom kies je er voor om maatschappelijke problemen als activist te lijf te gaan?

“Door activisme kunnen dingen veranderen. Het vrouwenkiesrecht hebben we te danken aan activisten. Onlangs hebben activisten door een rechtszaak afgedwongen dat Shell herstelbetalingen moet doen in Nigeria. Dat zijn stappen waardoor blijvende veranderingen in gang gezet worden. Het is vaak ondankbaar werk, maar uiteindelijk wordt iedereen er beter van.

Het is ook zwaar werk. Ik ken veel activisten die in een burn-out terecht zijn gekomen. Vooral vrouwen van kleur krijgen van alle kanten veel te verduren. Er worden bijvoorbeeld ook adresgegevens van activisten online gezet: dat is enorm bedreigend. Daarentegen creëert activisme ook een onderlinge solidariteit en blijven we elkaar motiveren.”

Hoe activeer je mensen om zich in te zetten tegen discriminatie in de samenleving?
“Dat kan op zoveel verschillende manieren. Ik heb bijvoorbeeld samen met Jerry Afriyie het platform ‘Wit aan Zet’ opgericht om racisme in de samenleving tegen te gaan. We hebben resultaten geboekt zoals dat bijna alle politieke partijen ons manifest hebben ondertekend tegen kansenongelijkheid in het onderwijs en onze ideeën onderdeel zijn geworden van gemeentebeleid, maar het vergt veel tijd en energie.

Er zijn altijd dingen die je kunt doen in je directe omgeving. Vind je het belangrijk dat er op scholen een diverser aanbod komt aan boeken, waar niet alleen witte jongetjes in voor komen? Stap naar de schooldirecteur en kaart het aan. Maakt iemand een racistische grap? Zeg er dan wat van. Zorg op je werk voor een diverser wervingsbeleid, en zie erop toe dat mensen met een migratieachtergrond niet alleen in de lagere regionen van de organisatie werken. Gebruik social media en bundel je krachten met andere mensen en organisaties die dezelfde doelen nastreven, dat zorgt voor meer effect. Wij proberen nu vanuit ‘Wit aan Zet’ een samenwerking op te zetten met de organisatie ‘Zet je in’. Een organisatie van een paar jonge vrouwen die er via een social mediacampagne voor hebben gezorgd dat er een motie is aangenomen in de Tweede Kamer om racisme en discriminatie verplicht bespreekbaar te maken op school.”

Waar begin je als je een systeem wil veranderen?

“Soms zie ik het wel somber in. Ik ben inmiddels bij zoveel brainstormsessies geweest over diversiteit in de media vanuit de omroepen terwijl Hilversum nog steeds een enorm witte enclave is. Na de Black Lives Matter beweging heb ik met veel collega’s gesproken die graag meer diversiteit in hun team willen. Maar als puntje bij paaltje komt, vallen ze vaak weer terug in oude reflexen, en zeggen ze dat de ‘kwaliteit’ van de kandidaat dient te prevaleren. Het kwaliteitsargument is volgens mij inherent racistisch, want dan ga je er van uit dat mensen met een migratieachtergrond niet kunnen voldoen aan die kwaliteitsstandaard. Ik deconstrueer op zo’n moment wat iemand zegt. Het is een aanname die daaraan ten grondslag ligt. Ik heb zelf in mijn eigen team al een tijd geleden ervoor gekozen om bij het aannemen van stagiaires voorrang te geven aan mensen met een migrantenachtergrond of een anderszins gemarginaliseerde positie. En veel van deze stagiaires zijn doorgegroeid naar andere banen als regisseur of programmamaker en maken nu zelf maatschappijkritische programma’s.

Omdat ik bewust voor kies voor een divers team creëer je een werkomgeving waarbij verschillende perspectieven enorm gewaardeerd wordt. Mijn teams bezitten een grote variëteit aan expertises. En het vertaalt zich naar de films die ik maak. Het is logisch dat de cast van je film divers is, wanneer je werkt met een gemengde redactie. Kijk naar mijn film ‘Man Made’, een documentaire over de maatschappelijke ideeën rondom mannelijkheid. Etniciteit was niet het thema van de film maar door mijn gemengde redactieteam, was het vanzelfsprekend dat we mannen met verschillende achtergronden casten. Het gaat dan vanzelf. En ik leer er zelf ook veel van. Vaak kantelen mijn collega’s mijn perspectief doordat ze vanuit een andere achtergrond komen.”

Hoe kom je los van je eigen vooroordelen?

“Het is belangrijk om kennis op te bouwen, om te begrijpen hoe Westerse superioriteit werkt en wat de geschiedenis daarvan is. Want deze geschiedenis maakt een imprint op je brein en daarom is het ook zo raar dat veel witte mensen bij hoog en laag volhouden dat ze niet racistisch zijn. Terwijl we allemaal gesocialiseerd zijn in een samenleving die impliciet allerlei ideeën over dat witte mensen slimmer, beschaafder en mooier zijn in je bewustzijn planten.

Voor de film ‘Zwart als roet’ interviewde ik Mahzarin Banaji, zij heeft de Implicit Association Test ontwikkeld voor de universiteit Harvard. Dat is een test waarmee je impliciete vooroordelen kunt meten. Je beoordeelt een reeks foto’s van zwarte en witte mensen en de test meet of je brein positieve associaties koppelt aan mensen met een lichte of donkere huidskleur. Volgens Banaji maakt iedereen onderscheid op basis van kleur: ‘to say you are colorblind, is to say you have no brain’. Veel witte mensen scoren toch slecht op deze test, ondanks dat ze misschien denken dat ze niet racistisch zijn.

Wat is de manier om van je vooroordelen af te komen? Het enige wat volgens Banaji goed werkt, is om de negatieve beeldvorming tegen te gaan met positieve beeldvorming. Dit heeft bij mij zelf ook zo gewerkt.

Laatst liep ik ’s avonds alleen door het park en zag ik een groepje donkere jongens lopen, en ik realiseerde me dat ik tegenwoordig waarschijnlijk banger zou zijn als ik een groepje witte jongens zou passeren. Dat komt omdat ik meer te duchten heb gehad van boze witte mannen dan van donkere mannen in de afgelopen tien jaar. Daarnaast heb ik door mijn activisme en mijn eigen netwerk zoveel positieve associaties gekregen met mensen van kleur, dat ik misschien mijn eigen vooroordelen heb weerlegd. Ik heb natuurlijk ook vooroordelen, maar je kunt er dus van loskomen. Wat ook helpt is liefde. Langdurige banden met mensen met een andere achtergrond dan jijzelf zorgt er voor dat je je eigen ingebakken racisme tegen gaat. Houd van mensen.”

Wat is er problematisch aan hoe er wordt gekeken naar diversiteit in de media?

“Het probleem is dat de witte blik nog altijd overheerst. Daardoor voelen mensen met een migratieachtergrond zich niet welkom in witte instituties. Sommigen kiezen ervoor om hun eigen platforms op te richten, zoals bijvoorbeeld OneWorld en Lilith Magazine. Daarnaast ken ik ook mensen van kleur die juist in witte media-instituties werken en daar, van binnenuit, het systeem proberen te veranderen. Ik denk dat het allebei veel zin heeft en dat het naast elkaar kan bestaan.

Ik denk dat de vrijblijvendheid het grootste probleem is binnen de mediawereld. Ik vind dat een realistische weergave van de Nederlandse samenleving op beeld een verplichting zou moeten zijn. En dan niet enkel een donkere presentatrice in beeld – ook de redacteuren en regisseurs moeten mensen van kleur zijn. Het moet verplicht worden omdat de publieke omroep een publiek goed is, betaald door belastinggelden. En als het niet verplicht wordt gesteld is er altijd een reden om inclusiviteit geen echte prioriteit te maken; geen geld, bezuinigingen, corona, verkiezingen gaan voor- etc. Samen met een groep mediamakers met migrantenachtergrond hebben we een paar jaar geleden veel gesprekken gevoerd met leidinggevenden bij de NPO- en die reageerden positief maar zodra we voorstelden om een divers beleid minder vrijblijvend te maken en ook om de machtsstructuren te doorbreken- hielden ze toch de boot af.”

Kunnen we ons gemakkelijk onttrekken aan onrecht in de samenleving?

“Op een bepaalde manier moet je je voor dingen afsluiten, want je kunt je niet voortdurend alles aantrekken. Ik ken mensen die met ongedocumenteerden werken en dagelijks het leed van deze groep moeten aanhoren. Dat is eigenlijk niet te verdragen. Je moet daarin een grens stellen om jezelf te beschermen.

Desondanks denk ik dat er veel te veel mensen zijn die denken dat zij hun geprivilegieerde positie aan hunzelf te danken hebben- dat ze simpelweg zijn gekomen waar ze zijn door hard werken. Deze mensen hebben vaak geen oog voor de voorsprong die ze mee hebben gekregen door hun welvaart, achtergrond, huidskleur of sekse. Daardoor ontstaat er een soort zelf-feliciterende genoegzaamheid. Ik heb steeds meer moeite met ‘rijke mensen’. Met rijkdom komt namelijk vaak een bepaalde ‘ik-ben-het-waard-houding’. En dat betekent dan noodzakelijkerwijs dat zij het waard zijn en andere mensen niet. Deze arrogantie vind ik heel moeilijk te verkroppen.”

Jerry Afriyie merkt in jouw documentaire ‘Oproerkraaiers’ op dat hij door het midden gepositioneerd wordt als polariserende stem, terwijl hij enkel opkomt voor zijn burgerrechten. Hoe zie jij dat?

“Ik was blij dat Jerry dat zei, want hij verwoordt hoe ik er ook tegenover sta. Ik vind het heel raar dat mensen mij zien als polariserend.

Ik zie mezelf als genuanceerd, omdat ik als filmmaker uitga van vele grijstinten: er zijn verschillende manieren om naar een probleem te kijken. Er is echter geen middenweg als je strijdt tegen onrechtvaardigheid. Je bent niet een beetje voor mensenrechten net zoals je niet een beetje zwanger kan zijn. En de klimaatcrisis is niet ‘een beetje erg’. Ik denk dat het debat zo scherp is geworden omdat er nieuwe stemmen zijn opgedoken die voorheen niet gehoord werden, waardoor het voor de status quo niet langer mogelijk is om zich in onschuld te wentelen en ze hard van zich af gaan trappen.

Het succes van de strijd van KOZP is mede te danken aan de reactie van de tegenstanders. Activisten van KOZP lopen veel gevaar, vooral tijdens demonstraties. Ook in het publieke debat worden bekende mensen van KOZP als een soort boksballen gebruikt. De reacties op hen zijn polariserend, met zelfs geweld tot gevolg. Door dit geweld hebben pro-pieters ervoor gezorgd dat het stille midden in de samenleving zich van hen is gaan distantiëren. Dit heeft dus goed uitgepakt in de strijd tegen zwarte piet maar wel door grote opofferingen van de activisten.”

Hoe kijk jij naar de toekomst, wat betreft gelijkwaardigheid in de media?

“Dankzij de gevoerde strijd lijkt er eindelijk een bereidheid te zijn om serieus na te denken over diversiteit in het personeelsbestand en de erkenning van meerdere perspectieven. Dat is een positieve ontwikkeling. De leidinggevende posities zijn echter nog altijd schrikbarend wit ingevuld. De strijd is nog lang niet gestreden.”