“Voor hele volksstammen is mindfulness eigenlijk wetenschappelijk bewezen religie”

Wie jouw naam intypt op Google, ziet vooral de link met je boek Flirten met God, een diepgravende speurtocht naar het fenomeen ‘religieuze ervaring zonder geloof’. Is dit ‘project’ helemaal afgerond, of…?

“Nee, het is helemaal niet afgerond. Geen gezweef! is ook een soort casestudy naar flirten met God. Ik vroeg me af: zie je dat ook bij mindfulness? En ja, er is ook mindfulness die expliciet religieus is maar tegelijk ook zonder geloof. De Belgische psychiater Edel Maex is er bijvoorbeeld een pleitbezorger van. Ik heb hem voor Geen Gezweef! geïnterviewd en hij zegt bijvoorbeeld: ‘De wereld waar ik van droom is een wereld waarin religie de meest natuurlijke zaak is die er bestaat, en waar geloof, identiteit en macht absoluut niet met religie mogen worden geassocieerd, waarin we God en Boeddha zien als inspirerende verhalen’. Flirten met God is in, en je ziet het in allerlei religieuze activiteiten terug. Overal zijn mensen aan het ontdekken dat je niet hoeft te geloven in de waarheid van religieuze voorstellingen om ze te kunnen cultiveren en je erdoor laten inspireren. En dus ook bij meditatie zoals mindfulness.”

Kun je uitleggen wat mindfulness is?

“Mindfulness is een techniek om je bewustzijn te veranderen. Door je op je ademhaling te concentreren, merk je dat je bewustzijn alle kanten opvliegt – geluiden, herinneringen, gevoelens, pijntjes, steeds zijn er weer gewaarwordingen die verhinderen dat je waarneemt dat je ademt. Zodra je dat kunt, ben je helemaal in het hier en nu met je aandacht, zegt men. Dat werkt ontspannend – geen verdriet voor gisteren, geen angst voor morgen. De volgende stap is om goed te registreren wat er zoals langskomt terwijl je op je ademhaling let. Wat voor een patronen zijn er, hoe reageer je erop? Zo kan meditatie tot meer zelfinzicht leiden.”

Op wat voor een manier kan mindfulness religieus zijn?

“Neem de manier van de grondlegger van mindfulness, Jon Kabat-Zinn. Volgens hem kun je door te mediteren de werkelijkheid tot in haar essentie leren doorzien, en die essentie is volgens hem ‘heelheid’. Zo zag hij zijn cursisten door meditatie ‘kennismaken met hun eigen heelheid’. Deze ‘rechtstreekse ervaring van heelheid’ werkt volgens hem bevrijdend. Uiteindelijk worden zo mystieke eenheidservaringen mogelijk.”

Je hebt toch ook niet-religieuze mindfulness?

“Zeker heb je die. Zonder inzicht in hoe je psyche werkt en zonder vergezichten over een wereld achter de grens van het verstand is mindfulness niet meer dan een gewone ontspanningsoefening. Dan zit er niks levensbeschouwelijks aan. Eigenlijk best vreemd om niet verder geïnteresseerd te zijn, alleen oog te hebben voor het ontspanningseffect.
Maex haalt daar zijn neus voor op. Hij vindt dat wie door effectiviteit wordt gemotiveerd het belangrijkste uit het oog verliest, namelijk het hierboven genoemde besef van ‘heelheid’, en dat mindfulness daarmee krachteloos wordt. In ieder geval is de beste garantie voor een voortgezette mindfulness-praktijk in je eigen leven dat je verlangt naar zicht op waarom het uiteindelijk gaat, in jouw leventje en in het leven in het algemeen.”

Wat is je grootste ‘probleem’ met de mindfulness-hype?

“Dat de overheid en het bedrijfsleven het op steeds groter schaal gaan gebruiken. We moeten onze les geleerd hebben met het christendom dat vroeger sterk verweven was met overheid en bedrijfsleven. Naar zo’n tijd moeten we niet terug willen. Als ik in een populair handboek mindfulness voor het bedrijfsleven lees dat je het je personeel gewoon kunt verplichten, en als dan blijkt dat er op die basis bij defensie in Nederland mee geëxperimenteerd wordt, dan denk ik dat we dat niet moeten willen.”

De ondertitel van je boek is: Mindfulness zonder dat het mindfoolness wordt. Wat bedoel je daarmee?

“Voor hele volksstammen is mindfulness eigenlijk wetenschappelijk bewezen religie. Ze zijn diep gelovig, maar hebben dat niet door. Ze zeggen dat wat ze geloven wetenschappelijk bewezen is. Dat vind ik gevaarlijk: als het over feiten zou gaan, dan kun je anderen ook gaan proberen te dwingen deze feiten te accepteren. Intolerantie ligt dan op de loer.”

Hoe komt het dat mindfulness zo populair is geworden?

“Daar kan je verschillende verklaringen voor geven, hier is er één: in onze cultuur staat verandering centraal, is een algemeen geaccepteerde waarde. Alles moet groeien, beter, vooruit. Maar tegelijk ontdekt iedereen hoe ontzettend moeilijk het is om ongewenste patronen die je bij je zelf ziet te veranderen. Terwijl je dat wel zou willen. Momenteel wordt mindfulness dankzij goede pr gezien als een effectieve manier om jezelf te veranderen.”

Klopt het dat Thich Nhat Hanh mindfulness heeft ‘bedacht’?

“Mindfulness is een duizenden jaren oude boeddhistische meditatie-praktijk. De Vietnamese monnik Thich Nhat Hanh en de Amerikaanse hoogleraar Kabat-Zinn hebben deze methode proberen te verwesteren. Dat was iets dat voor beoefening hier natuurlijk hard nodig was. Maar wat aan deze ontwikkeling het meest in het oog springt is dat het traditioneel boeddhistische idee heeft gedaan dat het leven lijden is en dat je daaraan moet proberen te ontsnappen – niet weloverwogen, maar de facto. Het leven is een feest, en mindfulness je kan helpen de slingers op te hangen.”

Heb je zelf ooit aan mindfulness gedaan?

“Tuurlijk, dat is nodig als je erover schrijft, vind ik. Ik heb verschillende vormen van meditatie beoefend. En ik vermoed dat ik soms spontaan in een meditatieve staat van zijn ben. Het is reuze waardevol om in een staat te zijn waarin je geest tot rust is gekomen, en je zo helder kunt waarnemen hoe het leven zich in en rond je afspeelt. Ik ben echter niet zo’n stilzitter, zelf probeer ik dit bewustzijn op andere manieren te bewerkstelligen.”

Critici zullen zeggen: die Van der Velde komt met kritiek op mindfulness maar wil wel graag mede van het succes profiteren… Wat vind je hiervan?

“Profiteert de arts van zijn patiënt? De oorlogsverslaggever van de oorlog? Het is mijn intentie een actueel religieus verschijnsel zoals mindfulness langs de kritische meetlat te leggen. Waar zitten de waardevolle kanten en de blinde vlekken, is er een dodehoek?”

Wat is je boodschap aan al die lezers van dit interview die aan mindfulness doen? Moeten ze zich zorgen maken?

“Lees de bijsluiter, lees Geen Gezweef!“