Net als zoveel jonge vaders en moeders moest ze halsoverkop vluchten na de massale demonstraties voor de democratie en burgerrechten in Wit-Rusland. Velen die niet vluchtten werden gearresteerd en aangeklaagd voor terrorisme. Dat is cru voor iemand als Olga Karach, die geweld haat en demonstreert voor vrede en het recht op gewetensbezwaar. Ze is bij verstek veroordeeld, zoals verschillende prominente vrouwen uit de burgerbeweging in Wit-Rusland, en heeft een gevangenisstraf van twaalf jaar gekregen.
Haar asielaanvraag in Litouwen wordt betwist. Als politiek vluchtelinge uit Wit-Rusland wordt ze met regelmaat verdacht gemaakt van spionage. Ze zou heulen met ‘de vijand’, spioneren voor Loekasjenko en Poetin. Het tegendeel is waar: Olga en de vrouwen en mannen die zij om zich heen heeft, staan kritisch tegenover iedereen die geweld of oorlog propageert.
In de gesprekken die we sinds onze ontmoeting tijdens de Church and Peace conferentie in oktober 2024 voeren, zien we elkaar als collega’s. We werken allebei aan vrede en gerechtigheid. Vooral door het maken van plannen, het bespreken van ideeën, het schrijven van artikelen en het bij elkaar brengen van mensen. Maar in haar geval is de prijs voor het zich uitspreken voor vrede en democratie haast ondragelijk hoog. De stress eist duidelijk zijn tol. Toch vertelt ze me kalm en monter over haar ideeën en plannen. Voor haar is zich inzetten voor vrede niet alleen haar baan of werk – het is fundamenteel.
‘Ik wil je niet bang maken. Maar wat in Wit-Rusland gebeurt, kan ook bij jullie gebeuren. Absolute macht is gevaarlijk. Loekasjenko werd niet geboren als dictator. Hij werd gekozen omdat hij goede plannen had voor de bevolking. De Hongaarse leider Orban ook trouwens. Maar macht, absolute macht, is als een drug. Loekasjenko nam ervan en wilde vervolgens meer. De publieke ruimte, de mogelijkheid om je uit te spreken, werd en wordt steeds kleiner. Vrouwen merken dat hun recht op gelijkwaardigheid sluipenderwijs minder geldt. Iedereen die ‘anders’ is, merkt dat. Vluchtelingen bijvoorbeeld, en minderheden überhaupt.
Dat is niet alleen in Wit-Rusland of Polen zo. Alles wat afwijkt van wat de meerderheid gelooft, wordt meer en meer weggedrukt. Militarisme grijpt om zich heen. Er ontstaan structuren die de publieke sfeer beïnvloeden, maar minder zichtbaar zijn. Een genuanceerder verhaal, bijvoorbeeld dat mensen geen oorlog willen, past daar niet in. De onderdrukking wordt steeds groter. Ook elders in Europa. Misschien nog niet door regeringsleiders, maar wel door andere machten, zoals de geheime politie en minder zichtbare militaire krachten in verschillende landen.
Ook elders in Europa zie ik dat de publieke ruimte inkrimpt. Er wordt bijvoorbeeld niet gesproken over het feit dat er wel degelijk onderhandelingen zijn tussen Rusland en Oekraïne, voortdurend zelfs. Bijvoorbeeld over de uitwisseling van krijgsgevangenen en het stoppen van de bombardementen op het energienetwerk. Dat is hoopvol, maar past niet binnen het militaristisch verhaal van de oorlog: het verhaal van de heldhaftige strijd tegen ‘de vijand’. Daarom houdt de Oekraïense regering vol dat er geen sprake kan zijn van onderhandelingen met Rusland. Het verhaal van de ‘heroische oorlog’ wordt ons voorgespiegeld als de enige mogelijkheid. Dat is giftig: zo worden we beroofd van mogelijkheden de situatie te beïnvloeden in de richting van vrede. Wie dat onaantastbare verhaal van heldenstrijd tegenspreekt, krijgt steeds minder of geen ruimte. Je ziet het overal in Europa: de publieke ruimte om je uit te spreken wordt kleiner. Steeds meer onderwerpen worden taboe.
Er zijn veel gewetensbezwaarden in Rusland, Oekraïne en Wit-Rusland. Maar dat is lastig, zowel voor henzelf als voor degenen die zich voor hen inzetten, of zich slechts uitspreken voor het recht op gewetensbezwaar. Zo gaan in Wit-Rusland gewetensbezwaarden de gevangenis in. Ook wij hebben infiltranten op ons kantoor gehad, om bewijs tegen ons te verzamelen. Zelfs in Duitsland wordt de situatie erger. Gisteren is de Duitse politie een onderzoek begonnen naar een organisatie die Russische gewetensbezwaarden hielp Duitsland binnen te vluchten! Je zou denken dat andere Europese landen blij zouden zijn met iedereen die niet voor Rusland wil vechten. Maar het helpen van vluchtende gewetensbezwaarden wordt gecriminaliseerd.
Kennelijk is het hebben van gewetensbezwaar pijnlijk voor de Oekraïense regering, en ook voor de leiders van de Europese Unie. Het past niet in het beeld dat Oekraïne zich heldhaftig verzet tegen de Russische vijand. Ook in de Baltische staten Estland, Letland en Litouwen is sprake van repressie, óf vanwege geheime samenwerking met Loekasjenko, óf vanwege rechtse regeringen die de vluchtelingen niet willen.
Wat ik wil zeggen, is dit. De burgerlijke samenleving en de vredesorganisaties in Europa zouden zich veel meer moeten verenigen en zich gezamenlijk moeten inzetten. Zaken als retraites, steun voor gewetensbezwaarden en vredesinitiatieven, ‘vredeskamers’ waar je vrijuit en veilig kunt bespreken wat je van de oorlog vindt, kinderkampen enzovoort, hebben we echt nodig. Veel Wit-Russen hebben last van de agressieve militaristische retoriek en willen de wapens niet opnemen. Dus is het belangrijk die retoriek te herkennen en daar een andere taal tegenover te zetten.
Wel begrijp ik goed dat de vredesbeweging nog erg versnipperd is en begrensd in haar middelen. Veel verschillende dingen vragen nu eenmaal onze aandacht, en de strijd voor de vrede is niet populair. Maar God zorgt soms voor mogelijkheden, kansen. Misschien niet vandaag, maar morgen of de dag daarna, en dat is ook oké. We moeten in elk geval discussiëren en uitleg geven; we moeten ervoor werken.
Ja, dwars door ons continent heen is er een oorlog, een verscheurende frontlinie van Oekraïne, Wit-Rusland, Polen en de Baltische Staten. Ik zou willen dat we ons inzetten voor een andere linie: een vredeslinie.’
Dit artikel is afkomstig uit Mondig, tijdschrift van de Doopsgezinden.
Een mooi, hoopvol, idealistisch verhaal, dat ik graag zou omarmen. Maar mijn denken en gevoel duizelen ervan, want hoe verhoudt zich dit tot een razendsnel veranderende wereld en een geopolitiek waar nu macht, kracht, onderwerping en dominantie alles zijn. Europa en zeker Oekraine worden geconfronteerd met agressie, oorlog, dreiging en verwoesting, door het Russische regime met ineens steun vanuit het Witte Huis. Het is me dan niet duidelijk hoe een vredeslinie eruit zou zien die stand gaat houden tegen geslepen wereldmachten met dictatoriale trekken. Ik wil het wel, maar ik zie helaas nog nergens een begin van een kansrijke route daarnaartoe.