De Haan groeide op in Arnhem als jongste in een onderwijzersgezin van vijf kinderen. Na de middelbare school in Utrecht, studeerde hij sociologie in Groningen. Daarna werkte hij als freelance journalist bij diverse radio- en tv-programma’s in Hilversum en was hij twintig jaar parttime docent journalistiek.
Binnenkort verschijnt je boek ‘Vrede als Daad. Een pleidooi voor vrede in tijden van oorlog’. Wat dreef je om dit boek te schrijven, en waarover gaat het?
“Ik had ‘altijd’ het gevoel om nog eens iets te doen met de unieke ervaring van het totaalweigeren. Omdat deze vorm van antimilitaristisch verzet past in de Nederlandse traditie. Er waren vanaf het begin van de invoering dienstplicht in 1898 al totaalweigeraars. Ik schat in dat er tot 1996, toen de opkomstplicht werd opgeschort, in totaal zo’n 1600 zijn geweest. Ik was daar dus één van. Door de Oekraïne-oorlog en alle oorlogsretoriek kwam het allemaal weer dichtbij. Ik wilde een boek maken omdat mijn overwegingen om totaal te weigeren ook nu weer heel relevant zijn: ook toen was het verhaal dat de Russen zouden komen en dat we ons moesten klaarmaken voor oorlog. Dat bleek onzin, toen de Muur gevallen was. Er waren geen aanvalsplannen van de Sovjet-Unie, zoals ik er nu ook niet in geloof. Het grote morele dilemma blijft door de jaren heen ook hetzelfde: hoe zou het normaal kunnen zijn om anderen te doden en daar ook nog een lintje voor te krijgen? Er zijn genoeg manieren om conflicten op een andere manier op te lossen. Vroeger zeiden weigeraars: ‘Mijn land verdedigen? Mijn vader heeft geen land.’ In feite is dat nu nog steeds zo. Wij moeten vechten voor de belangen van de boven ons gestelden.”
Je was een totaalweigeraar. Waarom? En waarom nam je destijds geen genoegen met een alternatieve dienstplicht?
“Het begon al met de keuring: ik wilde mij niet laten keuren om te beoordelen of ik geschikt was voor het moordenaars-vak. Dat was een principekwestie. Daarom was de reden voor de achttien maanden cel: ‘de weigering om mijn schoenen uit te trekken en onder een meetlat plaats te nemen.’ Nog altijd zeer bijzonder. De regel was dat je pas een beroep op de wet gewetensbezwaren kon doen nadat je was goedgekeurd. Omdat ik niet gekeurd was kon dat dus niet. Maar ik had het ook niet gewild: de staat kan niet oordelen over mijn geweten. Ik wilde de staat daar ook geen goedkeuring van vragen. Als erkende gewetensbezwaarde deed je vervangende dienst maar je veranderde het militaire systeem er niet mee. We wilden ons actief verzetten. Onze stem laten horen dat het niet normaal is dat de staat mensen oproept op in het leger te gaan om anderen te leren doden. Die discussie wilden we aanzwengelen door radicaal te weigeren.”
Willem de Haan was als journalist voor HUMAN betrokken bij de film over overlevenden van de Schipholbrand (‘Hier is mijn hoofd gebleven’) en een documentaire over de Dienst Terugkeer en Vertrek (‘Het is uw land’). Ook maakte hij veel reportages voor Argos (VPRO-radio) onder meer over de terroristenafdeling in Vught. “Allemaal bijzondere projecten over mensen die vermorzeld dreigen te worden door het systeem,” zegt hij daarover. Hij was ook twintig jaar parttime docent journalistiek aan Hogeschool Windesheim in Zwolle.
Veel pacifisten van toen lijken, nu ze ongeveer veertig jaar ouder zijn, van de weeromstuit pleitbezorgers van bewapening. Hoe verklaar je dat? Wat roept dit bij je op?
“Dat is echt heel erg treurig. Het doet me verdriet. Natuurlijk kan je van mening veranderen. Maar ik denk dat veel GroenLinksers het gevoel hebben dat ze mee moeten in het militaire verhaal om relevant te blijven in de politiek. Ze hebben het toch al moeilijk en denken met een antimilitaristisch standpunt helemaal in de marge terecht te komen. Terwijl politiek voor mij juist om idealen gaat. En standvastigheid. Met een goed verhaal kan je heel veel mensen aan je binden. Treurig genoeg vind je nu bijna alleen bij radicaalrechts in de Tweede Kamer een ‘vredesgeluid’, maar dat geluid is vals. Het is puur anti-NAVO, anti-establishment en soms zelf pro Poetin. Ze maken geen analyse, ze hebben geen alternatieven en zijn alleen uit op chaos en verwarring. En ze misleiden mensen met non-informatie via hun alternatieve nieuwskanalen.”
Is Poetin niet iemand die jou angst inboezemt en tegen wie we ons op de één of andere manier moeten (be)wapenen?
“Poetin is een vreselijke dictator zoals er veel meer zijn op de wereld. Wij kunnen hem niet afzetten, dat moeten de Russen zelf doen. Poetin heeft het langlopende conflict in en met Oekraïne met zijn inval in februari 2022 op een vreselijke manier doen escaleren. Ik denk dat de Westerse militaire steun aan Oekraïne de ellende voor de bevolking uiteindelijk heeft vergroot. Wat als Oekraïne in de aanloop naar de inval van februari 2022 had afgezien van het NAVO-lidmaatschap? Veel analisten zeggen dat die oorlog dan niet was geëscaleerd. Dat Poetin West-Europa zou willen binnenvallen lijkt me echt onzin, hij heeft de capaciteit er niet voor, de NAVO is al vele malen beter bewapend. We worden bang gemaakt, zoals Rutte die zegt: ‘Bewapenen of Russisch leren’. Dat is echt oorlogsretoriek. We laten ons veel te bang maken.”
Waarom hoop je dat mensen je boek gaan lezen?
“Ik zou wensen dat mensen zich niet zo verliezen in primitieve angsten en hun heil niet langer zoeken bij primitieve oplossingen. Veel mensen voelen zich machteloos en keren zich af van het nieuws. Maar we zijn helemaal niet machteloos. Ik laat in mijn boek zien dat er in de geschiedenis altijd mensen zijn geweest die een krachtig ‘Nee’ hebben laten horen. Als individu, zoals wij als totaalweigeraars, of als massaal protest vanuit de bevolking. Dat geeft hoop. En hoop doet leven.”
Moeten vrijheid en democratie niet veel beter verdedigd worden in een wereld waarin allerlei autocraten de toon zetten en hun macht willen uitbreiden?
“Vrijheid en democratie zijn lastige begrippen voor mij. Natuurlijk leven wij in een vredig en vrij land. Maar die vrijheid en vredigheid geldt maar voor een kleine groep. Denk aan de illegale arbeidsmigranten die voor ons het werk doen, denk aan vluchtelingen die in de marge leven, aan mensen in armoede, aan mensen van kleur die uitgesloten en gediscrimineerd worden. Voor hen is Nederland helemaal geen fijn land. Bedenk daarbij dat onze welvaart en luxe gebaseerd zijn op de uitbuiting van marginale mensen in andere werelddelen, hoe we grondstoffen roven en arme landen met ons afval opzadelen, dan denk ik: deze Westerse wereld is moreel echt failliet. Ik heb het idee dat veel mensen dat onderhuids ook voelen en zich er niet prettig bij voelen. De politiek laat dat onrecht bestaan, daar zit het probleem. En wat doe je dan? Heel hard roepen dat je mensen die daarop wijzen, zoals ik, niet serieus hoeft te nemen.”
Waarom is inzet voor vrede zo belangrijk?
“We zijn allemaal in een kramp van angst terechtgekomen. De sfeer doet denken aan die van voor de Eerste Wereldoorlog: die angst kan zomaar omslaan in enthousiasme voor oorlog. Zoals Stephan Zweig zich in Wenen 1914 vertwijfeld afvroeg: ‘Het geloof van mijn vrienden in oorlog bracht mij vaak aan het twijfelen of ik zelf krankzinnig was te midden van deze verstandige mensen, of juist als enige verschrikkelijk wakker te midden van hun dronken gebral. Te midden van hen die riepen: overwinning of de ondergang.’ Ik heb hetzelfde gevoel als Zweig beschrijft: ben ik naïef in mijn afkeer van oorlog of ben ik juist ‘wakker’?
Ik merk dat er gelukkig weer meer ruimte komt voor een echt vredesgeluid. We waren jarenlang verwend en dachten dat het thema niet meer relevant was. Maar veel mensen snakken naar gerechtigheid, naar een antwoord van de politiek dat oprecht is en dat weerwoord biedt aan rechts-radicale verhalen zoals dat van Trump. Het is een mooi teken dat er sinds een jaar een Nieuwe Vredesbeweging is, wekelijks komen daar aanmeldingen binnen, langzaamaan komt er meer ruimte voor een tegengeluid in de media en samenleving. Goede dingen komen langzaam.”
Informatie over De Nieuwe Vredesbeweging: https://nieuwevredesbeweging.nl. Het boek ‘Vrede als Daad’ van Willem de Haan verschijnt eind juni. Zie hier.
