Kerk en Vrede: “We zijn tegen agressie, van welke kant dan ook”

Toen de oorlog in Oekraïne op 24 februari uitbrak, kwam Kerk en Vrede de volgende dag met een verklaring. Henk Baars: “Per mail heb ik veel mensen uit het bestuur van onze organisatie, vanuit de Theologische Werkgroep en anderen uit mijn netwerk, zoals Jan Schaake, Mark Akkerman en Kees Nieuwerth, om input gevraagd.” Harry Pals: “Iedereen reageerde snel en was er erg mee bezig omdat de urgentie erg gevoeld werd. Het was een schokkend gebeuren in die eerste dagen waarin we allemaal een beetje verbijsterd en verslagen waren.”

Baars: “Ik was er ook zenuwachtig over, moet ik zeggen. Het was allemaal zo tegenstrijdig en ik dacht: welke reacties zullen we allemaal wel niet krijgen. Maar ook: het moet nu gewoon want als we het nu niet doen, zijn we geen knip voor onze neus waard.

Toen heb ik op basis van al die teksten een basistekst gemaakt; deze weer rondgestuurd, daar kwamen weer allemaal reacties op en uit de mix van al deze teksten, kwam er toch een redelijk consequente verklaring naar voren, vond ik achteraf. Eigenlijk was het ook een soort schema op grond waarvan je de toekomstige gebeurtenissen zou kunnen beoordelen.”

Pals: “Eén van de punten die tijdens de discussie over de verklaring naar voren kwam, was dat het in deze tekst ook heel belangrijk was om de Russische invasie te veroordelen terwijl we als vredesbeweging meestal vooral kritiek hebben op onze eigen kant. Die veroordeling was belangrijk want we zijn natuurlijk geen verdedigers of goedpraters van deze vreselijke agressie van Rusland. Dat moest wel duidelijk zijn. We zijn tegen agressie van welke kant dan ook.

Wat niet wegneemt dat ik het wel heel sterk vind – en dat is ook een eigen punt van ons als vredesbeweging en van Kerk en Vrede – dat we twee keer een verwijzing maken naar vergelijkbare acties van het Westen. Twee keer komt Irak voorbij. Heel erg goed dat dat even opgewarmd wordt, zonder daarmee te zeggen: de Amerikanen deden het ook, dus nu mogen de Russen het ook doen. Dat zou heel erg omstreden zijn. Maar het is goed om het even aan te raken, om even te zeggen: dit is agressie en dat veroordelen we. De veroordeling heeft misschien iets van een ritueel, maar je moet het wel doen.”

Baars: “Dat we tegen wapenleveranties zijn, was één van de meest scherp gestelde zaken in de verklaring. Wat, zeker in die tijd, door veel mensen werd gezien als een Poetin-Verstehen. Daarnaast pleiten wij in de verklaring voor het demilitariseren van de Oostgrens en zijn we kritisch op het toetreden van Zweden en Finland tot de NAVO.

Na het uitbrengen van deze verklaring hebben we nog onze bezinningsbijeenkomst op Texel gehad. Toen kwam ook de vraag aan de orde: waar gaat het ons nou precies om? Dat is het hele verhaal van de inclusieve vrede en daarom moet het ook gaan over het Nederlandse defensiebeleid en de demilitarisering. We zullen dat niet snel loslaten, maar het is allemaal wel tegen het zere been van heel veel mensen op dit moment. Toen NRC mij belde, kregen we ook de vraag of we dan geen Poetin-Verstehers waren. In die tijd werden we ook wel in de hoek van Baudet geplaatst. Een paar leden hebben naar aanleiding van onze verklaring hun lidmaatschap opgezegd. Die heb ik allemaal persoonlijk beantwoord. Gelukkig was het geen stroom van twintig tegelijk.”

Pals: “Ik heb ook wel discussies gehad met mensen op Facebook die mij verweten sympathie te hebben voor Poetin op het moment dat je zegt ‘we hadden dit kunnen zien aankomen. We hebben afslagen gemist.’ Er was ruimte geweest voor een ander veiligheidsbeleid, waar ook Rusland deel van had kunnen uitmaken.”

Baars: “Als Rusland ook deel had uitgemaakt van de NAVO, dan had je een veiligheidsstructuur gehad die er heel anders had uit gezien. Nu blijven we in oude tegenstellingen heen en weer tikken. Ik denk dat deze oorlog eigenlijk gewoon een ouderwetse strijd is tussen Amerika en Rusland en men gebruikt Oekraïne als terrein. De EU heeft een beetje een bijrol, want Amerika stuurt al die wapens. Ik zie het als een Korea-achtige oorlog waarbij er, via een conflict met een bepaald land, een grotere oorlog wordt uitgevochten. Hoe lang gaat dat nog duren?”

Pals: “En die zienswijze verdwijnt helemaal in de berichtgeving. Bijna niemand heeft het daarover.”

Baars: “We zijn er in het Westen altijd zo ongelooflijk van overtuigd geweest dat het een democratisch recht van een land is om te kiezen of het al dan niet bij de NAVO wil horen. Als je dat ter discussie stelt, word je meteen als fout gezien. Maar de vraag is of individuele landen wel voldoende rekening houden met de invloedssferen die er zijn en of je daar niet heel duidelijke afspraken over moet maken.”

Pals: “Ik snap heel goed dat Oekraïne bij de EU en de NAVO wil, maar hoe begrijpelijk het ook is, de NAVO moet ook bij zichzelf nagaan of dat wel een verstandige zet is, in het geheel van hoe wij de veiligheid in Europa zien. En dan zou het helpen als je al een gezamenlijk veiligheidssysteem had. Je kunt denken aan een organisatie als de OVSE, die al ver voor de Koude Oorlog ontstond. Als die verder was opgetuigd en ingevuld, hadden we een vertrouwenwekkend systeem kunnen bouwen, waarin was vastgelegd in hoeverre landen hun eigen koers kunnen bepalen. Die kans hebben we ontzettend gemist in het Westen, hoewel mensen daar wel op hebben aangedrongen.”

Gevraagd naar de eigenheid van de verklaring van Kerk en Vrede, antwoordt Pals: “Als eerste is er het punt van het niet meegaan in escalatie. Dat is een geluid wat wel meer klinkt en ook vanuit wetenschappelijk en politicologisch oogpunt kun je daar het nodige over zeggen. Maar wij doen dat vanuit een afschuw, afkeer en een overtuiging dat geweld nooit helpt. Dat je de andere kant op moet proberen te werken: de-escaleren. Dat vind ik wel een eigenheid van onze organisatie.”

Een ander specifiek kenmerk is dat we kiezen voor een pacifisme terwijl we tegelijkertijd willen kijken naar wat er in de politiek gebeurt en daarin meedenken en een kritische stem zijn. Er zijn ook pacifistische stromingen, zoals bijvoorbeeld de Amerikaanse Mennonieten, die helemaal buiten de politiek staan en een eigen geweldloze weg kiezen die principieel wordt gevolgd. Wij kiezen er naast geweldloosheid voor, om te wijzen op kansen die er liggen en die gegrepen kunnen worden, diplomatiek en politiek.”

Pals: “Nog een andere typerende eigenschap van Kerk en Vrede – en dat heb ik wel een beetje gemist in de verklaring – is dat onze standpunten gebaseerd zijn op de Bijbel en de boodschap van Jezus.

Kort voor Aswoensdag heb ik gesproken tijdens een demonstratie in Den Haag die georganiseerd was door de SP en de Partij voor de Dieren. Ik ben daar gaan staan met een paarse stola en een vredesvlag om me heen. Waarmee ik wilde zeggen: ik kom hier vanuit de kerk en met de boodschap van Jezus die zegt: ‘Heb je vijanden lief’. Veel mensen denken dan: Heb je vijanden lief? Nu even niet hoor! Wij zeggen dan: Ja, nu even wel! Met zo’n geluid zijn niet meteen de problemen opgelost, maar er is wel een scherpte neergezet en het is wel van waaruit wij dingen zeggen.

Ik vond het belangrijk om dat op zo’n demonstratie te laten zien en ik denk dat mensen het ook begrijpen en daar respect voor hebben als je dat er bij haalt. Het roept toch wel iets op als je daaraan refereert. Sommige mensen komen dan naar je toe en zeggen: ‘Goed hoor, inderdaad, dat hoort bij het christelijk geloof.’ In de verklaring had daar misschien nog wel wat meer over kunnen worden opgenomen, hoewel er aan het einde wel een oproep wordt gedaan aan de kerken.”

Baars: “De Raad van Kerken heeft ook heel snel gereageerd heeft op de verklaring bij monde van de voorzitter Geert van Dartel, die aangaf onmiddellijk contact te hebben gezocht met de Wereldraad van Kerken en met de Russische Orthodoxe Kerk. Al hebben we daar verder niet veel meer over gehoord. Dat valt me wel op: dat er zowel kerkelijk als diplomatiek eigenlijk niet veel gebeurt. Je zou verwachten dat alle diplomatieke kanalen onder hoogspanning functioneren. Als dat al zo is, dan komt er heel weinig of niks naar buiten.”

Pals: “Tot slot zijn er nog een paar dingen die ik wezenlijk vind voor een organisatie als Kerk en Vrede. Het eerste is aandacht vragen voor het recht op dienstweigering. In Rusland is dat recht heel ver weg, waarvan wij zeggen: dat moet er weer zijn. Maar ook in Oekraïne staat dat onder druk. Mensen die op een andere manier dan met wapens het vaderland willen verdedigen hebben die vrijheid op dit moment eigenlijk niet. Terwijl dat in het internationale recht wel zo verankerd is. Op dat punt kunnen wij ook de Oekraïense regering aanspreken. Ten tweede vind ik het stimuleren van geweldloos verzet echt bij onze organisatie horen. De Oekraïense Pacifistische beweging is klein, maar we kennen daarbinnen mensen, die met geweldloze initiatieven komen en die laten zien dat geweldloos verzet mogelijk is.”

Op de vraag hoe realistisch het is om in deze tijd pacifistisch te zijn, reageert Baars:
“Men zegt altijd dat pacifisten niet realistisch zijn. Voor mij is dat juist een reden om er heel goed over na te denken. Want iets doen wat eigenlijk niet kan, is precies de boodschap van Jezus. Die boodschap dwingt me om er over na te denken en mijn positie te bepalen. Maar een pacifist is ook een activist: nadenken leidt tot actie. Je blijft niet aan de kant staan.”

Pals: “Ja, een pacifist is iemand die actief zoekt naar andere manieren van reageren op geweld. Trouwens: alsof de wegen van geweld tot nu toe wél realistisch gebleken zijn; alsof die zo enorm hebben geholpen dat we daar vooral mee door moeten gaan. Het is nu toch wel duidelijk dat we daar niet verder mee komen. En dan wordt er vaak gezegd: ja, dat willen wij wel, maar de anderen willen dat niet. En dan kun je vragen: maar bij welke systemen denk jij allemaal betrokken te zijn? Door je koopgedrag, de bondgenootschappen, alle lijntjes die er lopen. Wij zitten zelf ook tot onze nek in allemaal gewelddadige structuren. Laten we daar maar eens mee beginnen in plaats van denken dat het nodig is om ons altijd met geweld te weer te stellen. Zo’n tweedeling maakt de wereld wel overzichtelijk, maar het helpt totaal niet. Laten we zoeken naar andere wegen.”