“We zitten vaak vol oordelen, maar kunnen juist leren van elkaar”

“Maar het ritueel riep een groeiende weerstand op onder vrouwen. Hoezo word je onrein door een bevalling? Eind jaren vijftig is het ritueel helemaal verdwenen. Onder invloed van het Tweede Vaticaans Concilie is er begin jaren zestig een nieuw ritueel voor jonge moeders én vaders voor in de plaats gekomen.”

Volgens Geurtsen blijkt ook hieruit dat de associatie tussen vrouwen en onreinheid diep is verankerd in de christelijke traditie. “Want hoe zit het met de onreinheid van mannen of van stellen? Daarvoor is in onderzoeken tot ongeveer het jaar 2000 nauwelijks aandacht. De focus lag al die tijd op menstruatie en onreinheid.”

Hoe kwam de vroeg kerk bij haar fixatie op seksualiteit als zonde?

“Elke religie moet zich profileren op de terreinen van leven en dood. Het vroege christendom zette zich in zijn ontwikkeling af tegen de voedselwetten in het jodendom en seksualiteit kwam sterker naar voren. Dat paste ook in de hellenistische cultuur waar onder invloed van het neoplatonisme een vrij negatieve kijk bestond ten aanzien van seksualiteit. Lichamelijke sensaties werden als verraderlijk gezien; de geest zou dichterbij de waarheid zitten. Tegelijk werd gelijkmatigheid tot een heel grote deugd verheven, waarbij je zo weinig mogelijk emoties moest voelen.”

Waarom werd onreinheid bij de vroege christenen ineens zo moreel beladen?

“In de derde en vierde eeuw werd het Bijbelverhaal over de zondeval gekoppeld aan het ontstaan van seksualiteit. Seksualiteit werd in het gunstigste geval gezien als troostprijs en in het slechtste geval als straf voor de zondeval. Het idee was dat een leven zonder seksualiteit in het paradijs het hoogste doel is. Dat is ook de basisidee voor een celibatair leven en maagdelijkheid als ideaal.”

“In het Oude Testament golden reinheidswetten rond voedsel, ziekte, dood en seksualiteit. Je was een tijdje onrein als je een dode had aangeraakt, ongesteld was of seksuele gemeenschap had gehad. Die onreinheid betekende absoluut niet dat je iets verkeerd had gedaan. Maar dat werd er in de eerste eeuwen na Christus wel van gemaakt.”

In het Leviticus 15 was onreinheid puur iets lichamelijks maar in het vroege christendom werd het vergeestelijkt, zo legt Geurtsen uit. “Onreinheid werd vanaf toen geassocieerd met verkeerd handelen, met het overschrijden van ethische grenzen: je moest onreinheid zo veel mogelijk uit de weg gaan. Vandaar dat de invloedrijke monnik Origenes uit de derde eeuw en zijn leerling Dionysius, de latere bisschop van Alexandrië, seksuele onthouding zagen als iets om na te streven.”

Hoe verklaar je dat onreinheid voor vrouwen zoveel negatiever en beperkender uitpakte?

“Dat vind ik een lastige vraag. In de nieuwtestamentische tijd hadden vrouwen vaak leidinggevende rollen, bijvoorbeeld in huisgemeenten. Maar de leefwereld van vrouwen was veel meer afgescheiden. Begeerte, drift en lust moesten hoe dan ook wegblijven van het altaar. Dat verklaart waarom seksualiteit als onrein werd gezien. Origenes legde een verband tussen de reinheidswetten uit Leviticus en vrouwelijk bloed. Dat is vreemd, want de vloeiing of menstruatie heeft juist niets met begeerte en lust te maken. Mannen gingen hun seksuele leven reguleren, maar voor vrouwen was en is dat niet mogelijk. Zij moesten daardoor vaker wegblijven van het altaar.”

Hoe kijk je aan tegen het celibaat in de Rooms-Katholieke Kerk?

“Volgens veel bronnen werd het celibaat voor priesters pas verplicht in de elfde eeuw. Maar het kwam toen niet uit de lucht vallen en er is een verband met het denken in de vroege kerk over reinheid. Priesters in de eerste eeuwen waren vaak wel getrouwd, maar reguleerden hun seksuele leven door tijdelijke perioden van seksuele onthouding. Het werd steeds gebruikelijker dat priesters dagelijks de mis opdroegen. Mogelijk is zo de verplichting in de elfde eeuw ontstaan.”

“Ik ken weinig priesters in de Rooms-Katholieke Kerk die het celibaat vandaag ervaren als een vorm van reinheid, eerder als een vorm van vrijheid. Dat je je zonder gebondenheid aan vrouw of gezin, je veel beter en vollediger kunt richten op je roeping. Maar het celibaat is gebaseerd op een verouderde theologie van het lichaam waarvan eigenlijk nog geen afstand is genomen. Die kunnen we opnieuw tegen het licht houden.”

Is het recente besluit van de Paus over het celibaat in Zuid-Amerika tijdens de Amazone-synode een belangrijke breuk?

“Paus Franciscus heeft de pastorale nood in Zuid-Amerika afgewogen tegen de theologische waarde van het celibaat. Het celibaat is een praktische wet en maakt geen deel uit van de kerkelijke leer, terwijl het priestertekort enorm groot is, nog veel groter dan in Nederland. Los van de eucharistie die geleid wordt door priesters, hebben veel getrouwde mannen een leidinggevende rol binnen parochies als diaken. Nu wordt gekeken of zij priester kunnen worden en ook of vrouwen diaken kunnen worden. Als je dit bekijkt over een periode van twintig eeuwen christendom, is dat geen breuk met de traditie. Al in de vroege kerk waren er gehuwde priesters en vrouwelijke diakenen en de Oekraïense Rooms-Katholieke Kerk kent al lange tijd gehuwde priesters. Ook mogen gehuwde protestantse geestelijken priester worden in de Rooms-Katholieke Kerk.”

Zie je de omstreden Nashville-verklaring met een begrip als ‘reine seksualiteit’ als echo van het oude reinheidsideaal van de vroege kerk?

“Dit document van orthodoxe christenen keert zich tegen seksualiteit buiten het huwelijk en daarmee tegen homoseksuele relaties. Zonder dat de opstellers het door hadden, publiceerden ze een stuk dat beïnvloed is door het denken over reinheid in het vroege christendom. In de Nashvilleverklaring gaat het over ‘reine seksualiteit’ waarmee seks binnen het huwelijk wordt bedoeld. Maar zo spreekt de Bijbel niet over reinheid. Het Bijbelboek Leviticus maakt van oorsprong geen onderscheid tussen seks binnen en buiten het huwelijk, het is allebei onrein maar niet zozeer in normatieve zin. Toch noemen de schrijvers van de Nashvilleverklaring uitsluitend seks binnen het huwelijk rein, of wat zij als het huwelijk definiëren: een verbond tussen man en vrouw. Alles daarbuiten is volgens hen onrein. Daardoor zeggen ze veel over wat mag en wat niet mag, over wat goed is en wat fout. Maar in de vroege kerk ging het niet over seksuele geaardheid of het huwelijk. Het ging over de reinheid van de mens, ook in seksueel opzicht, in relatie tot zijn of haar dienst aan God.”

Sommige mensen spreken over de ‘seksualisering van onze cultuur’. Geeft dat een begrip als reinheid nieuwe relevantie?

“Het is maar de vraag of er sprake is van seksualisering. Mensen in alle tijden en culturen probeerden en proberen hun seksualiteit een plek te geven in hun leven, met de worsteling die dat soms geeft en de betekenissen die ze eraan toekennen. Is dat nu anders dan vroeger? De omstandigheden zijn nu anders, maar dat is geen reden om over seksualisering te spreken. Kijk uit voor de morele lading, en voor het verbinden van seksualiteit en onreinheid in normatieve zin. Bij jongere generaties zie ik eerder een verpreutsing ontstaan wat betreft seksualiteit.”

“Wel zie ik dat de ideologische posities die mensen innemen rond seksuele identiteit of genderidentiteit, steeds belangrijker worden. Ik zie vooral de laatste twintig jaar dat het innemen van standpunten hierover bijna een soort ‘identity marker’ is, met als hamvraag of je bijvoorbeeld conservatief of liberaal bent. Mensen worden dan langs de meetlat gehouden van ‘echte christenen’ of ‘te werelds’.”

Kan reinheid, of juist het relativeren ervan, bijdragen aan een Nieuw Wij?

“We zitten vaak vol oordelen, maar kunnen juist leren van andere culturen als het gaat om bijvoorbeeld seksualiteit. De eigen vanzelfsprekendheden komen in een ander licht te staan. Voordat je het weet oordelen we over de man/vrouw-verhoudingen bij anderen, denk aan christenen die over moslims oordelen. Het is vaak een vorm van christelijke projectie. Want waardoor is ons eigen denken eigenlijk beïnvloed en hoe kijken we naar anderen? Met openheid en dialoog kom je het verst.”

Rein van ziel en lichaam. Vroegchristelijke discussies over procreatieve onreinheid van vrouwen en mannen en hun liturgische participatie, NSRL 20. Groningen, 2019 [proefschrift, Tilburg University].