“Wij bestaan uiteindelijk vooral uit verhalen”

Wat is voor jou de kern?

“Als je een verhaal vertelt of luistert naar een verhaal, worden er in de hersenen bewegingen in gang gezet die ons in staat stellen om tot ontwikkeling te komen. Wat er gebeurt in de interactie tussen de verteller en de luisteraar is uiteindelijk de kern van storytelling. Op het moment dat je echt een verhaal deelt met elkaar en er echt geluisterd wordt naar dat verhaal, vormt er zich een soort eenheid, waardoor je met elkaar in dezelfde mentale ruimte bent waar volledig wederzijds begrip en vertrouwen is. Het algemene begrip is storytelling, maar ik heb het liever over het delen van verhalen. Je hebt een luisteraar nodig voor die interactie.”

Hoe kan het dat we naar bepaalde verhalen echt willen luisteren en haken we op andere momenten af?

“Aristoteles heeft al beschreven hoe een goed verhaal er uitziet. Een goed verhaal heeft de structuur van een begin, een midden en een eind. Het gaat over transformatie: de beginsituatie is niet hetzelfde als de eindsituatie. Elk verhaal geeft inzicht waardoor je die transformatie doormaakt. Een goed verhaal is herkenbaar en je kunt je er in verplaatsen. Het neemt je mee in je verbeelding. Het gaat mij overigens meer over een goed verteld verhaal. Een goed verteld verhaal volgt een aantal principes, waardoor een verhaal echt overkomt en mensen blijven luisteren en het verhaal ook in de verbeelding achterblijft.”

Waarom is die verbeelding zo belangrijk?

“Omdat het daarin gebeurt. Op het moment dat iemand een verhaal vertelt, gaat de verbeelding van de luisteraar aan. Die brengt je terug naar eigen herinneringen. Het is niet zo dat je het verhaal van de verteller letterlijk voor je ziet, want meestal ben je daar niet bij geweest. Iedereen maakt zijn eigen beelden. Door terug te gaan in eigen herinneringen en eigen beelden te maken, creëer je een basis voor jezelf. Daarnaast kun je in je verbeelding heel veel meemaken dat je sterker kan maken in het leven. Verhalenvertelster Mia Verbeelen spreekt over verhalen als speeltuin voor de verbeelding. Zij vindt dat kinderen veel sprookjes moeten horen en het liefst niet alleen de gepolijste versies, omdat je daarmee emoties kunt oefenen. Je hebt als het ware die emotie al geoefend als je die in je verbeelding al hebt meegemaakt. Wanneer je dan daadwerkelijk in zo’n situatie komt, kun je daar beter mee omgaan. Ik heb dat zelf ook gedaan. Toen mijn man ongeneeslijk ziek was, heb ik bewust geprobeerd mij te verbeelden hoe de tijd na zijn overlijden zou zijn. Dat vond ik heel lastig, want ik kon me daar niets bij voorstellen. Maar nu hij gestorven is, is deze periode veel lichter dan ik had gedacht. In feite heb ik dus al eerder de emoties geoefend en ze waren toen veel zwaarder dan dat ik ze nu ervaar.”

Hoe kunnen verhalen persoonlijke en sociale verandering stimuleren?

“Wanneer mensen in staat zijn om hun eigen verhaal te maken en te vertellen, draagt dat bij aan de ontwikkeling van mentale weerbaarheid. Als jij het gevoel hebt dat jouw verhaal herkenbaar is en mag bestaan, dan geeft dat een goede basis voor de toekomst. Als jouw verhaal niet mag bestaan, dan mag jij niet bestaan. Ik merk dat mensen gaan groeien als er naar hun verhaal geluisterd wordt. We werken veel met mensen in een kwetsbare situatie, zoals dakloze jongeren, vluchtelingen, mensen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt en mannen in een sociaal isolement. Deze mensen zijn veelal hun waardigheid kwijt, doordat ze constant weggezet worden door de maatschappij. Dat wordt een soort selffulfilling prophecy. Het is dan aan ons om ze te laten beseffen dat hun verhaal er wel degelijk toe doet, dat hun verhaal verteld mag worden. Het verleden is vaak weg bij mensen in een kwetsbare positie. Daar durven ze niet meer aan te denken, er zit geen betekenis meer in dat verleden. Maar herinneringen uit het verleden zijn de basis voor de toekomst. Wij proberen dat verleden weer terug te halen. Dan horen we de meest fantastische verhalen en als die weer terug zijn kan langzaam de basis voor het heden en de toekomst weer worden opgebouwd. Het gaat om de betekenis die je een verhaal geeft.”

Waar gaat het specifiek over bij deze mensen?

“Het onder druk staan van bepaalde identiteitskenmerken. Ik geloof in narratieve identiteit, dat is de identiteit die je zelf maakt. Welke personen en herinneringen hebben bijgedragen aan jouw identiteit? Zonder daarmee te ontkennen dat er dingen van buiten zijn die daar invloed op hebben. Als je als zoon of dochter van een migrantenfamilie hier in Nederland bent en constant op je huidskleur wordt aangekeken zal dat je identiteit beïnvloeden. Je hebt als man of vrouw uiterlijke kenmerken, maar ook zelfs dan, is mijn stellige overtuiging, is voor een groot deel je identiteit te bepalen door eigen verhalen. Ik vind het interessant om juist met minderheden rondom het thema van de eigen identiteit te werken. Samen met een collega gaf ik twee jaar geleden een training aan een lhbti+-groep in Noord-Macedonië. Ik kwam door omstandigheden een paar dagen later, dus mijn collega had de groep gestart. Iedereen had zich voorgesteld als: ‘I am Diana, I am lesbienne; I am James, I am gay.’ De volgende dag deed mijn collega een oefening rondom identiteit en groepsvorming. Ze zeiden: ‘Wij zijn lhbti+, deze plek is veilig voor lhbti+-ers.’ Mijn collega, die hetero is, voelde zich daardoor steeds meer buiten de groep gezet. Hij vroeg: ‘Ja, maar, is deze plek dan niet veilig voor mij? Hoe willen jullie acceptatie van jullie verhaal, als jullie iedereen uit dat verhaal duwen?’ Dat heeft een knop omgezet in die groep.

Toen ik de volgende dag kwam, werden de verhalen veel intenser, waardoor andere identiteitskenmerken meer in de verhalen betrokken raakten. Je ziet vaak bij minderheidsgroeperingen dat als er een belangrijk identiteitskenmerk onder druk staat, ze zich daar heel erg op focussen. Wat wij in ons werk willen doen is laten zien dat je uit meer verhalen bestaat die samen jouw identiteit vormen. Het is belangrijk om niet in een single story te blijven hangen, dat leidt uiteindelijk tot slachtofferschap. Als je vastzit in een single story en er gebeurt iets onverwachts, dan heb je geen andere verhalen om op terug te vallen.”

De grote verhalen verdwijnen steeds meer, wat betekent dat voor ons eigen persoonlijke verhaal?

“Dat we ons houvast en betekenis moeten halen uit andere verhalen. In oude mythen en sagen zit vaak veel herkenbaarheid. Hera die jaloers is op Zeus, daar kan ik mij wat bij voorstellen. Alle universele gevoelens zitten daar in, dus door die verhalen te lezen kun je je er aan spiegelen en je eigen verhaal herkennen. Alle religieuze verhalen geven een bepaalde basis. Of je ze nou als dogmatisch of als richtinggevend beschouwd. Je merkt dat er nu een generatie is die deze religieuze waarden niet meer meekrijgt. Waar ga je dan betekenis uit halen? Ik denk deels uit je eigen verhaal en door dat eigen verhaal te delen wordt het ook een meer collectief verhaal. Als dit een te collectief verhaal wordt, kan dat ook een bepaald gevaar in zich dragen, want daar kan een wij-zij gevoel mee gecreëerd worden. Verhalen moeten daarom bevraagd en nooit als vaststaand beschouwd worden. We moeten weer ruimte maken voor het verhaal, of dat nu binnen de religie is of daarbuiten. In de Rotary club, waar ik lid van ben, is het gebruikelijk dat je tenminste een keer je levensverhaal vertelt. De loutering die daaruit voortkomt is fantastisch.”

Zonder verhalen kunnen we niet overleven?

“We bestaan uit verhalen en zonder verhalen is er niks. Zoals een collega van mij zegt: ‘Het verleden is een verhaal, de toekomst is een verhaal. Het enige moment wat geen verhaal is dit moment. Het moment waar ik zojuist aan refereerde is nu al een verhaal.’ Het nu is wat telt, de rest is een verhaal. Het verhaal wat wij van het verleden maken en het verhaal wat wij over de toekomst dromen, het is allemaal een verhaal. Het gaat over hoe mensen iets beleefd hebben. Maar uiteindelijk gaat het over de impact die dat heeft gehad op iemand. Je bent de dramaturg van je eigen levensverhaal. Soms hoor je mensen zeggen dat je de regisseur van je eigen leven moet worden, maar een regisseur is iemand die alles kan bepalen. In je eigen leven kun je niet alles zelf bepalen. Drama geeft betekenis. Maar mensen zijn zo bang voor drama. Het liefst zouden we zo geruisloos mogelijk leven. Denken we. Maar dat is helemaal niet waar, want binnen de kortste keren zijn we dan ‘bore out’. Conflict is de essentie van het leven. Bart Brandsma, schrijver van Inside Polarisation, schrijft: ‘Een vreedzame samenleving is niet een samenleving waar geen conflict is, maar een samenleving, waarin we op constructieve wijze met een reeks van conflicten kunnen omgaan.’ Een conflict kan heel nuttig zijn. We kunnen daar veel van leren en er betekenis uithalen.”

Wat kan jullie werk voor de samenleving betekenen?

“We stimuleren sociale en persoonlijke verandering. Soms begin je met persoonlijke transformatie om op basis daarvan de mensen de tools te geven om aan sociale transformatie te werken. Als ik kijk naar de mannen in sociaal isolement waarmee we werken, waarvan sommigen weer de kracht hebben om hun leven op te pakken, dan denk ik dat we wel degelijk een kleine bijdrage kunnen leveren aan die sociale verandering in het algemeen. Die sociale verandering wordt altijd door individuen gedragen. Door een aantal individuen te versterken, zodat ze hun bijdrage kunnen en willen leveren, is de impact die we kunnen maken al groot.

Wij willen bijdragen aan de ontwikkeling van storytelling in Nederland en Europa en maken voorstellingen en festivals om storytelling als theatergenre steviger op de kaart te zetten. Daarnaast hoop ik dat het delen van verhalen steeds meer als serieus gereedschap gezien wordt als interventiemiddel om mensen nader tot elkaar te brengen en gemeenschap te bouwen. Een mooi voorbeeld is dat we in 2018-2019 met Palestijnen en Israëli hebben gewerkt. Wat ik dan bemoedigend vind is te merken dat de appgroepen die we toen hebben opgericht, zodat mensen met elkaar in contact konden blijven, nog steeds werken. Zij blijven via de app met elkaar in dialoog.”

Op welke manier geeft jouw persoonlijke verhaal betekenis aan jouw leven?

“Het geeft richting aan mijn leven. Het feit dat mijn beide grootouders boer waren en dat mijn ouders van de eerste generatie waren die de stap naar de urbane samenleving heeft gemaakt, heeft mij getekend. Tijdens mijn studie Theaterwetenschappen voelde ik mij een buitenbeentje en ik vroeg mij af wat het bestuderen van hoge kunst te maken had met de wereld om mij heen. Ik merkte in de keuzes die ik daarna gemaakt heb dat ik altijd koos voor iets dat net iets meer binding had met het grotere geheel. Mijn verhaal is echt terug te voeren op mijn wortels. Ik heb een liefdevolle jeugd gehad, ik kon altijd terugvallen op mijn ouders, ook dat heeft mij gevormd. Die veiligheid heeft mij een basis gegeven om vanuit te werken en mij te ontwikkelen. Dat is wat ik in mijn verhaal absoluut meedraag. Het recente verhaal van afscheid was heel zwaar, maar heb ik ook als heel waardevol ervaren. Je komt tot de pure waarheid als je partner zo ziek is en gaat sterven. Dan sta je echt naakt tegenover elkaar. Ook daar zit betekenis in. Ik ben dankbaar dat ik achttien jaar met zo’n bijzonder iemand mijn leven heb mogen delen. Het is een verhaal van vertrouwen en dankbaarheid. Alles wat je meemaakt bouwt iets op, het brengt extra verdieping. Het gaat erom hoe eerlijk je naar je eigen geschiedenis durft te kijken.”