Was je bewust op zoek naar een wending in jouw leven?
“Na tien jaar studie, tien jaar basispastoraat en negen jaar bestuurswerk was de verandering in kerk en maatschappij voor mij zo ingrijpend dat ik de noodzaak voelde van een heroriëntatie. De kerken liepen leeg, de kerkelijke vernieuwing – eigenlijk nog vanuit de zestiger tot tachtiger jaren van de vorige eeuw, verloor het contact met de nieuwe generatie. De theologische faculteit waar ik gestudeerd had, moest ik zelf (als provinciaal) mee sluiten. Als pastor maakte ik het begin mee met de vervreemding van de mensen door de dwang om een steeds groter gebied met meerdere parochies te moeten bedienen. Het gewone kerkewerk holde zich uit. De orde kreeg vrijwel geen aanwas meer sinds 50 jaar. Ik koos voor een sabbatjaar om de weg naar binnen te gaan.
Hoe verliep de kennismaking met zen?
“Ik vroeg Jeroen Witkam mij een jaar lang te begeleiden op deze weg naar binnen, en die gaf zazen. Daarnaast bezocht ik elke maand een lange sesshin: vijf dagen onder leiding van een meester de stilte in. Ook was ik twee jaar in de leer bij Willigis Jäger, intern in zijn centrum Benediktushof in Holzkirchen in Duitsland. Door hem werd ik dagelijks intensief begeleid, gekoppeld aan vier en een half uur zitten in stilte per dag. Het eerste jaar was dat erg zwaar; veel moest ik loslaten van oude zekerheden. Geleidelijk aan kwam daar de zen-ervaring voor in de plaats: een geweldige bevrijding. En daarmee een kritisch omzien naar de rol van spiritualiteit, kerk en pastoraat in mijn leven. Woorden komen nu op de tweede plaats. De onbemiddelde en onmiddellijke ervaring van wat ik als mens ben vanuit het mysterie van ons bestaan staat nu veel meer centraal. Uiteindelijk kunnen woorden niet uitdrukken wat het mysterie is, terwijl ik dat mysterie van ogenblik tot ogenblik ervaar.”
Wat is de betekenis van zen in jouw eigen leven?
“Zen ervaar ik als de voltooiing van mijn eigen levenskeuze: een prachtig ervaren van het mysterie van mijn bestaan dat ik niet kan doorgronden, maar dat als mysterie in het christendom veelal veel te gemakkelijk werd benoemd en vastgezet. Zen bevrijdt mijn religieus ervaren op een heel grondige wijze en laat mij opnieuw omzien naar de mij vertrouwde tradities in spiritualiteit en mystiek. Vanuit zen ben ik het Evangelie, de Geschriften van Franciscus van Assisi en de mystici opnieuw gaan lezen. En daarin heb ik het spoor van de eenheidservaringen beter leren herkennen: non-dualiteit, alles is één. Binnen het christendom is dat spoor omgeven met een zee aan omstreden woorden en theologieën. Binnen zen is dat kraakhelder, met name in de koan-scholing, waarbij elke tekst je direct verwijst naar de ervaring van dat non-duale, alles is één. Gekoppeld aan een groot niet-weten: wij hebben geen woorden die het mysterie van ons bestaan afdoende kunnen uitdrukken, terwijl ik dat mysterie van ogenblik tot ogenblik wel ervaar. Elk ogenblik krijg ik het leven nieuw. Kijk dan eens naar bijvoorbeeld Franciscus: hij noemde zich een niet-wetende (“idiota”), koos voor de ervaring waarin hij zijn ego het hele leven door liet evolueren. Natuurlijk drukte hij zich uit in de taal van zijn tijd, in het christelijk taalgebruik van zijn tijd. Maar hij brak daar via de ervaring voortdurend uit los, liet heel nieuwe dingen zien die zich in zijn leven aankondigden. Prachtig. Zoals ook Jezus voorrang gaf aan de ervaring in de ontmoeting met mensen, en daarbij voortdurend het nieuwe toeliet en zichtbaar maakte: het Goede Nieuws voorbij de bestaande riten, gewoonten en wetten. Een constante solidariserende bevrijding met een universele dimensie: alles is één – dat allen dat mogen inzien!”
Je geeft inmiddels al weer een aantal jaren zen-onderricht. Welke feedback krijg je van cursisten?
“Kenmerkend is dat mensen de vele woorden en de gestolde riten beu zijn, of ze niet eens meer kennen. De stilte brengt hen in een vrije ruimte van ervaren: veelal leert men zichzelf in de volgehouden stilte beter kennen als in alle woorden en gesprekken van vroeger. Waarbij ik zen zo probeer aan te reiken dat ik het mens-zijn duid als een mysterie dat niet te doorgronden is, terwijl ikzelf als mens dat éne mysterie bén van ogenblik tot ogenblik, in elk hier en nu. Voor velen is dit een her-ontdekking, maar nu niet meer belast door oude woorden of door de restaurerende kerk. De kerkelijke restauratie zet als het ware een hekwerk om de ervaring van mensen heen, maar mensen groeien in deze snel veranderende tijd in hun ervaren snel en vanzelf uit die omheinde ruimte weg, naar een nieuw verstaan. Van cursisten krijg ik vaak terug dat ik daarin met hen een nieuwe weg ga, die convergeert met de moderne wetenschappen en ook met de ontmythologisering van het Evangelie zoals die al een eeuw bezig is in de theologie, maar nog veel sterker in de beleving van mensen. Er groeit een nieuwe kijk op het mysterie, een nieuwe moderne levensbeschouwelijke oriëntatie die het verleden respecteert maar onmiskenbaar ook grondig vernieuwt en grotendeels achter zich laat.”
Zie je parallellen met het christendom en zo ja welke?
“Ik ervaar zen of als je wilt de wezensmystiek en het non-duale aspect daarvan als een voltooiing van mijn christelijke ervaren. Die voltooiing gaat verder dan het christendom als religie. Een religie zet structuren vast en maakt zich vaak in superioriteit los van een andere religie, met alle ellende van dien die we tot op de dag van vandaag zien. Zen gaat terug naar een zeer primair ervaren dat niet door de structuren van een religie wordt bepaald of voorbepaald. Vrij, onmiddellijk, en niet door gezag of Schrift bemiddeld. Onvervreemdbaar ontvang ik van ogenblik tot ogenblik het steeds weer nieuwe leven dat ik zelf bén. Franciscus drukte dat uit in dans en zang, in solidariteit. Daarbij doorbrak hij allerlei vastliggende patronen, zoals de standen in de maatschappij, het zicht op macht en rijkdom, het zicht op de mens in relatie tot het Evangelie. Zoals eerder Jezus van Nazareth, genoemd de Christus, bestaande patronen radicaal doorbrak en daardoor bevrijding bracht: het Goede Nieuws. Met als actuele uitloper bijvoorbeeld dat Franciscus de strijd tegen de islam weigerde, en daarvoor in de plaats zijn eigen gangbare christelijk godsbeeld in vraag stelde in het gesprek met de sultan: als er een god is, dan kan die van ons niet vragen elkaar te bestrijden…. Om maar één prachtig aspect te noemen. De zen-ervaring sticht een diepgaande solidariteit die de grenzen van de afzonderlijke religies overschrijdt, en daarmee de grenzen van het traditionele christendom overschrijdt, ook naar mensen die het christendom of een andere religie niet meer kennen.”
Wil je iets meer vertellen over je nieuwe boek?
“De titel zegt het programma uit: we hebben als mensen geen mogelijkheid het mysterie van ons bestaan te doorgronden, en toch moeten we als mensen tot spreken komen. Het is dan wijs te spreken als een dichter: niet logisch proberen uit te leggen hoe het zit, maar op basis van de ervaring dichterlijk verwijzend duiden, vanuit een groot niet-weten. In het boek is de dichter RYOKAN (18e eeuw, Japan) als voorbeeld genomen. Mijn actualisaties van deze gedichten voor mensen van nu bleken voor vele mensen een wegwijzer te zijn, een hulp bij het gaan van de zen-weg. Op die grond ben ik uitgenodigd door DABAR om van mijn korte actualisaties een handzaam boek te maken. Ik hoop dat het boek zijn weg naar mensen vindt in de stilte, waarin we de woorden en de discussies achter ons laten, en bij onszelf kunnen uitkomen voorbij al die woorden. Dan gaat het boek in de stilte doen wat het inhoudelijk al voor vele mensen heeft gedaan.”
Klik hier voor meer informatie over het boek.
Bovenstaand interview werd eerder geplaatst op de website van de KNR.