“Credo betekent niet: ‘ik geloof’, maar: ‘ik geef mijn hart’”

Mijn droom wordt zomaar werkelijkheid nu ze tegenover me in haar knusse huis in regenachtig Londen zit: La Armstrong herself! Nooit had ik me zonder deze ontmoeting kunnen indenken hoe groot de betekenis van kennis is voor het openen van ons hart.

De adolescent Karen was ooit een eenzaam meisje, dat naar verdieping verlangde en die zocht bij de nonnen. Het was een vlucht uit het kille Birmingham van de jaren vijftig, waar een jongedame slechts secretaresse of huisvrouw kon worden. Maar Armstrong vond in dat klooster niet wat ze zocht en na zeven jaar trouwe nonnendienst belandde ze, een paar illusies armer, weer in de boze buitenwereld. Daar wachtte haar niet direct een heilzaam heenkomen: “Ik werd diep depressief. Ook zat ik met niet gediagnosticeerde epilepsie. Die inktzwarte fase duurde jarenlang.”

Wonderlijk sympathiek

Een serie carrièrerampen volgde: het lukte Armstrong niet om professor in de Engelse literatuur te worden. Bovendien verloor ze vanwege haar ziekte haar baan als lerares. Toen kwam er televisiewerk dat Karen naar Jeruzalem bracht voor een serie over de apostel Paulus, waardoor ze in aanraking kwam met andere religies. “Precies op het goede moment, want ik dacht dat godsdienst koud en dom was. Maar in Jeruzalem werd ik geconfronteerd met het jodendom en de islam. Die religies kwamen me wonderlijk sympathiek voor. Zodoende begon ik in te zien dat ook mijn eigen traditie haar best had proberen te doen. Van toen af aan ben ik religie gaan bestuderen.”
Helaas was ook Armstrongs tv-carrière geen lang leven beschoren. Maar dit alles bleek uiteindelijk een verkapte zegen te zijn: “Omdat ik niemand de schuld kon geven en alleen op m’n teksten en mezelf was aangewezen, werd dat een vorm van spiritualiteit voor me. De ontdekking van compassie vond dus plechtig in m’n eentje plaats. Bij mensen had ik nooit veel mededogen ervaren. Engeland is nogal hard. Zo was ik laatst bij een diner waar iemand me vroeg hoe het hier in Engeland met het Handvest voor Compassie gaat” (zie kader, red.). “Ik antwoordde dat er hoegenaamd niets gebeurt in dit land. Toen zei men dat we dat hier ook helemaal niet nodig hebben. Ik viel zowat flauw.”

Toevluchtsoord

Haar studie bracht Armstrong eindelijk de verdieping waarnaar ze zo lang had verlangd. De historica in haar begon zich te verplaatsen in het leven, in de geest en het hart van mensen die lang geleden, ver weg en onder moeilijke omstandigheden leefden. Die ervaring tilde haar boven zichzelf en haar ego uit. Het ontstijgen van haar zelfgerichtheid kwam tot Armstrong als de zo lang afgesmeekte verlichting: “In mijn studeerkamer creëer ik mijn dagelijkse staat van zijn. Al studerende ontdekte ik dat ik niks meer kon met het snelle oordeel dat mensen tijdens onderonsjes uiten. Ze hebben niet in de gaten hoe gering hun kennis is. Dat kwetste me steeds meer.”
Karen toont in haar warmbloedige boeken aan dat kennis van ons brein naar ons hart kan afdalen. Bij dit toelaten van wijsheid en compassie heeft Armstrong naar eigen zeggen geen meditatie nodig. Haar studeerkamer vervangt meditatiekussen en bidplek, en is voor haar een waar spiritueel toevluchtsoord: “Daarom is het vele reizen meer een missie dan een vreugde voor me. Dan moet ik m’n study uit! Ik kom net terug uit het Midden-Oosten en Amerika. Volgende maand ben ik daar weer. Al die vliegtuigen, jetlags, hotels en podia… Reizen met epilepsie is natuurlijk doodeng.”

Gouden regel

Maar iemand moet het doen. Net als die ene olifant die het brandende bos met rivierwater uit zijn slurf probeert te blussen, terwijl de andere dieren in paniek wegrennen. Armstrong: “De eeuwenoude gouden regel ‘wat jij wilt dat jou geschiedt, doe dat ook een ander’, leert ons dat er niet zo’n crisis was geweest als we anderen in het verleden hadden benaderd zoals we zelf behandeld willen worden. Holland was net als Engeland een koloniale macht. We hebben chaos en verdriet in de wereld achtergelaten en de leefplek van velen tot een hel gemaakt. Geen wonder dat ze elders hun toevlucht zoeken. Ook de aanslagen van 9/11 en hier in Londen hebben we mee helpen veroorzaken. Deze kwestie dient ons allemaal te raken, anders zullen we het niet overleven. Zo simpel is het. Deze wereld is één geheel, of we dat nu willen of niet. Engeland en Nederland zullen nooit meer alleen voor onszelf zijn.”
Volgens Karen moet er wereldwijd een gigantische slag gemaakt worden, ook politiek. Maar zijn wij wel in staat om buiten onze eigen kaders te gaan denken? Armstrong weet het zeker: “Iedereen herkent zowel mededogen als wreedheid en lijden. Ook weten we wat pijn is. De gouden regel daagt ons uit ons eigen hart te onderzoeken en dan de krachtige weigering te voelen om de ander onder welke omstandigheden dan ook diezelfde pijn te laten lijden.”

Ikke-ikke-cultuur

Compassie kunnen we oefenen, zo schrijft Armstrong in haar gelijknamige boek. Daarin reikt ze ons twaalf stappen aan als gymnastiek voor ons warme hart. Die stappen brengen ons van (zelf)kennis naar inzicht en liefde. De meest noodzakelijke uitdaging zal zijn dat we wereldwijd moeten gaan denken, terwijl we nu nog in een dorpje menen te wonen. Zelfs ons eigen kleine kikkerlandje delen we volgens Karen op in groepen en tegenstellingen. Maar er is hoop: “Mooi is te zien dat zakenmensen belangstelling beginnen te tonen voor compassie. Neem nu het conflictueuze Pakistan, daar lopen ze voorop met het Handvest. Die zakenlui worden serieuzer genomen dan ik.” Ze lacht even koket: ”Die jonge moslimmannen namen allemaal een foto van me. Mmm!”
In april was Karen als fondsenwerver voor het Handvest in Seattle. “Naast mij op het podium zat de baas van Starbucks. Hij gaf een briljante speech over z’n vader die kruidenier was en die steeds stiekem wat aardbeien of bananen in iemands tas stopte, zonder dat die mensen erom hadden gevraagd. Waarop de zoon aan zijn vader vroeg waarom hij dat deed. De vader: ‘Ik ken die mensen. Ze zijn dol op dat fruit. Als ze dat niet kopen, weet ik dat er iets mis is. Daarom stop ik het in hun tas.’” Waarom dat ook in zaken werkt? “Omdat die mensen natuurlijk bij je terugkomen. Zakenlieden zien in dat de financiële crisis door zelfzucht is veroorzaakt.”
Met haar Handvest daagt Karen ook religieuze leiders uit te formuleren wat volgens hen een meedogende moskee, kerk of synagoge is, onder het motto: ‘Creëer een paar uitstekende modellen en geef anderen de gelegenheid je voorbeeld te volgen, zodat we de ikke-ikke-cultuur kunnen veranderen.’

Explosieve bom

Hebben we bij die wereldwijde omslag van zelfzucht naar compassie nog religie nodig? Armstrong: “Religie was vroeger een enorme steun om te midden van gewelddadige samenlevingen de gouden regel levend te houden. Uiteindelijk heb je geen geloof nodig om compassie te beoefenen. Dat kunnen we weten door onze aangeboren humaniteit. Maar het is ridicuul om onze traditie zomaar overboord te gooien. Een ritueel als de gezongen mis is net zo aangrijpend als vele kunstwerken. Maar ook daar is Engeland niet zo van.”
Karen werkt momenteel aan een boek over religie en geweld: “Nergens anders blijkt men religie zo van alle andere gewoonten te zijn gaan isoleren als hier in Europa. Het christendom floreert in andere delen van de wereld. We zijn in West-Europa zo langzamerhand ontzettend ouderwets, met ons sterk beleden secularisme. In de zeventiende eeuw hebben we religie en politiek van elkaar gescheiden om een industriële gemeenschap te kunnen gaan dienen. Secularisatie is een totaal nieuw experiment met soms enge trekjes.
Elke fundamentalistische beweging die ik bestudeer, blijkt te zijn begonnen na een aanval van het geseculariseerde establishment van buitenaf. Zowel fundamentalisten binnen het jodendom, het christendom als binnen de islam zijn ervan overtuigd dat een wereldlijke, liberale gemeenschap hen wil elimineren. Wij kennen zeer militante secularisten die veel te hoog te paard zitten.
Er zijn interessante studies waarin Osama Bin Laden wordt vergeleken met George Bush: hun preek van wie-niet-voor-me-is-is-tegen-mij blijkt hetzelfde karakter te hebben. Deze dualistische kijk heeft de laatste eeuw twee verschrikkelijke misdaden veroorzaakt: Hiroshima en de Holocaust. Dus het verhaal dat juist religie een explosieve bom is, hebben we op onze eigen mouw gespeld.”
Wat is er heilig voor Karen Arnstrong? “Ieder menselijk wezen. Als we de heiligheid in ieder schepsel leren herkennen, dan kunnen we stoppen met ons druk te maken of er een God buiten ons is.”
Voor Karen betekent het Credo in haar eigen traditie niet ‘ik geloof’ maar: ‘ik vertrouw.’ Naar het Latijnse cor do: ‘ik geef mijn hart.’ En dat is geen keuze voor haar: Armstrong kan niet anders.

Handvest voor Compassie

Het Handvest voor Compassie is de Nederlandse vertaling van het Charter for Compassion, dat Karen Armstrong in november 2009 lanceerde. Een jaar eerder had zij de prestigieuze Amerikaanse TED-Award gewonnen en dit stelde haar in staat om haar wens voor de wereld om te zetten in een tastbaar initiatief. Samen met religieuze en morele wereldleiders werkte Armstrong twee jaar lang aan de tekst, gebaseerd op de universele regel: ‘wat jij wilt dat jou geschiedt, doe dat ook een ander’.

Voor meer informatie: www.handvestvoorcompassie.nl en www.charterforcompassion.org. Hieronder een video-interview met Karen Armstrong over de toekomst van religie dat in het kader van ’10 jaar VolZin’ werd opgenomen.