Moslims op TV: het ongemak van Srebrenica

Het valt meteen op dat er met name over de verantwoordelijkheid van Nederlandse VN-soldaten nogal uiteenlopende ideeën circuleren. En dat wijst op een ‘onverwerkt verleden’, dat aan de ene kant van het spectrum kan worden samengevat als ‘trots op onze veteranen’ en het afschuiven van Nederlandse verantwoordelijkheid, en aan de andere kant ‘Nederlandse gevoelens van schaamte’, en rauw verdriet van slachtoffers en nabestaanden.

De uitzendingen van WNL Goedemorgen Nederland bevinden zich in dit spanningsveld aan de kant van patriottistische gevoelens, die je wat betreft Srebrenica ook als een milde vorm van ontkenning van de Nederlandse verantwoordelijkheid kunt zien. Zoals gezegd komt drie keer direct of indirect de oorlog in Bosnië aan de orde. Als eerste op 11 juni 2020 (vanaf kloktijd 08:20) waar oud-commandant Landstrijdkrachten Mart de Kruif als reactie op de discussie rond de Black Lives Matter protesten het volgende zegt:

“Ik heb in Bosnië gediend, ik heb gezien hoe onverwerkt verleden leidt tot haat… dat hoef ik ook niet meer mee te maken, ook hier niet.”

Het is weinig duidelijk wat De Kruif hiermee bedoelt, er wordt ook niet echt doorgevraagd. Op 27 juni is er meer expliciete aandacht voor Srebrenica in een uitzending die in het teken staat van Veteranendag, vanaf 08:49). Het item over de genocide wordt ingeleid met een fragment van de oorlog en het beruchte moment dat generaal Mladic overste Karremans staat af te blaffen. Er wordt onder meer gesproken over ‘één van de zwartste bladzijdes in onze geschiedenis’ waarbij ‘lichtbewapende Nederlandse militairen’ om luchtsteun vroegen ‘die te laat komt‘. Na het inleidende filmpje stelt presentatrice Maaike Timmerman de volgende vraag aan de oud-commandant (die tijdens de val van Srebrenica er niet bij was, maar wel behoorde tot Dutchbat 4 dat vlakbij Hamburg in Duitsland was gestationeerd om Dutchbat 3 op te volgen en in 2001-2002 lid was van de VN vredesmissie in Bosnië):

“Er is in de loop der jaren een verkeerd beeld ontstaan over Nederlandse militairen, alsof ze er bij stonden en niks deden, hoe kan dat eigenlijk?”

De Kruifs reactie: “Het beeld was heel wisselend, eerst werden ze positief ontvangen, toen we er achter kwamen dat er genocide is gepleegd, draaide dat beeld, als je even uitzoomt en de emotie eruit haalt, dan waren wij wel heel naïef met vredesoperaties, wij dachten: ‘Als wij aardig zijn, en we hebben geen zware wapens, en we zwaaien naar iedereen, dan gelooft iedereen ons ook’, maar zo werkt het kwaad niet in deze wereld, die kan je alleen een hand geven, als je ook een vuist hebt, die vuist hadden we niet meegegeven, dat kun je die jongens en meiden niet verwijten, ze hadden helemaal niets, geen munitie, ze kwamen in een omstandigheid waar je nooit wilt zijn.”

Bij de volgende zit van dezelfde uitzending (vanaf kloktijd 10:25) herhaalt Maaike Timmerman dezelfde vraag, maar nu stelliger: ‘Er is een beeld ontstaan dat Nederlandse militairen alleen maar hebben toegekeken hierbij, dat klopt natuurlijk niet, absoluut niet.’

De Kruif: “Het blijft terugkomen… het gevoel dat zij er min of meer op aangekeken worden, en dat komt ook terug met rechtszaken, dan gaat die ritssluiting weer open… dat verandert heel moeilijk in de tijd.”

Op de vraag of minister Ank Bijleveld bij de Srebrenica-herdenking moet zijn, geeft de oud-commandant geen antwoord. In de uitzending van 4 juli 2020, vanaf 08:33 is de houding van mediadeskundige Mark Koster niet wezenlijk anders. Integendeel, het woord ‘genocide’ of ‘moslims’ komt niet uit zijn mond. Hij spreekt van een ‘ramp’, en vindt dat van Dutchbat-commandant Karremans een zondebok is gemaakt, terwijl ‘ze niks konden doen’. Er zou ‘eerherstel’ moeten komen. Kandidaat lijstrekker voor het CDA Hugo de Jonge, die ook te gast was, heeft het over ‘collectieve machteloosheid’ en begrijpt het verzoek voor eerherstel voor de Dutchbatters.

Het valt op dat over Srebrenica Goedemorgen Nederland geen slachtoffers, nabestaanden of Dutchbatters met een afwijkende mening aan het woord laat. Hoe is dit gesteld bij de andere programma’s?

Bij Op1 is Srebrenica tot nu toe drie keer direct of indirect ter sprake gekomen. Terwijl de uitzendingen van 25 juni 2020 (vanaf 40:00) en 27 juni 2020  (vanaf minuut 43:00) over ‘dapperheidsonderscheidingen’ gaat, ook voor mensen die in Srebrenica hebben gediend, met veteranen aan het woord, en minister van Defensie Ank Bijleveld, is de algemene strekking als volgt te typeren: ‘waardering voor veteranen over hun ‘heldendom’, het bevechten van onze ‘veiligheid en vrijheid’, ‘trots’ en de bescherming van de ‘democratische rechtsorde’. Over de derde uitzending bij Op1 (3 juli 2020) later meer.

Eerst naar Nieuwsuur. Tot nu zijn er twee uitzendingen over Srebrenica geweest, die kritischer van aard zijn. Het eerste item (29 juni 2020) over Srebrenica is indirect. Het ging over het 75-jarig bestaan van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD). Vanaf minuut 35:00 is er aandacht voor Srebrenica. Interessant is het oude NOS-bericht dat daar even wordt getoond, met dansende Dutchbatters in beeld en het volgende bericht:

‘Het was een feest toen Dutchbat vrijwel ongeschonden de toen de door de Serviërs ingenomen enclave had verlaten. Niemand wist nog wat zich precies had afgespeeld, duizenden moslims worden nog steeds vermist, waarschijnlijk liggen die nu in massagraven waar nog steeds naar wordt gezocht, de VN faalde.’

Vervolgens zien we voormalig NIOD-directeur Hans Blom in beeld die het volgende zegt over het Srebrenica-rapport: ‘Uiteindelijk hebben we een zeer degelijk en zeer goed rapport geschreven’. De publicatie van het rapport zou tot het aftreden van het kabinet Kok leiden omdat de regering zich medeverantwoordelijk achtte. Ook volgde er een parlementaire enquête. Maar verslaggever Menno van Galen van Nieuwsuur voegt wel het volgende toe:

‘En toch wordt het rapport kritisch ontvangen, vanwege de conclusie dat de val van Srebrenica niet had kunnen worden voorkomen, en omdat een moreel oordeel over het optreden van Dutchbat werd vermeden’.

Aan morele oordelen is er bij de uitzendingen van 3 juli 2020 van Nieuwsuur (vanaf minuut 21:20) en daarna bij Op1 (vanaf minuut 16:20) geen gebrek. Dat komt in de eerste plaats omdat onderzoekers, slachtoffers en kritische Dutchbatters zelf aan het woord komen. Coen Verbraak, Marjolein Koster en Mischa Melita werden aan het begin van dit artikel al genoemd. Jeroen Wollaars begint de Nieuwsuur-uitzending ook met ‘Onder ogen van Nederlandse blauwhelmen werden daar 8000 jongens en mannen vermoord’. Maar het zijn vooral de ontboezemingen van het slachtoffer en nabestaande Alma Mustafic uit Bosnië (die toen een tiener was), en de Dutchbat-veteranen Remko Breukers en Liesbeth Beukeboom, die schril afsteken met de ontkenning van Nederlandse verantwoordelijkheid en gladstrijken van het Nederlandse handelen hierboven. Hieronder een aantal snijdende momenten:

Mustafic bij Nieuwsuur: ‘Op een gegeven moment kwam een Servische man de bus binnen, en hij zei ”balija (een Servisch schelwoord voor moslim) geef al jullie geld en sieraden“, ondertussen zwaaide hij met een bebloed mes, en vervolgde “als jullie dat niet doen, doen wij het wel voor jullie”… op dat moment wil je alleen maar dood gaan, niet gemarteld worden…niet verkracht worden.’

Breukers: ‘Dit is gebeurd waar wij bij waren, overlevenden hebben recht op de waarheid, je kan niet als Dutchbat volhouden dat alles goed is gegaan, ja we hebben teruggevochten, ja we hebben 23.000 mensen gered, maar dat is vanuit mijn perspectief, vanuit het perspectief van de overlevenden, zijn er 8000 mensen vermoord’.

Liesbeth Beukeboom heeft het bij Op1 over een ‘pure holocaust’, en Coen Verbraak, bij de beelden van feestende Dutchbatters in Zagreb, ‘toen ik dat zag schaamde ik dat ik een Nederlander was’.

Srebrenica is een vreselijk verhaal, waar het laatste woord nog lang niet over is gezegd. Maar wat we in deze zomer tot nu toe hebben gezien op tv, maakt nogmaals duidelijk dat de representatie van verschillende perspectieven cruciaal is om eenzijdige discourses tegen te gaan. Er is geen makkelijke manier om het verhaal over de vernietiging in Srebrenica te vertellen. Genocide, en andere vormen van massaal geweld, leiden altijd tot gevoelens van ongemak. Eén ding is duidelijk: om de stemmen van de nabestaanden, van de slachtoffers, kunnen we als Nederlanders niet meer heen. Hoe verschillende tv-programma’s zich tot Srebrenica verhouden, geeft mede inzicht in de cruciale vraag  hoe ver Nederland daar in 2020 mee is.