De stilte ingaan

Ik houd van deze term, omdat ze niet zo boeddhistisch beladen is als de term ‘meditatie’, laat staan de term ‘zenmeditatie’. Die termen roepen meteen allerlei beelden op van een moeizame worsteling om het denken tot zwijgen te brengen, allerlei onbegrijpelijke zenraadsels op te lossen, en zo een of andere ultieme verlichting te bereiken. Maar ‘de stilte ingaan’ is een praktijk die in alle religieuze tradities voorkomt (en ook in niet-religieuze tradities, zoals de filosofische scholen in de hellenistische tijd die filosofie als leefwijze beoefenden, zoals Pierre Hadot heeft benadrukt).

In de retraite staan we om zes uur op. Om half zeven beginnen we met een half uur in stilte zitten, dan tien minuten in stilte lopen, dan weer zitten. Om acht uur ontbijt. Om tien over negen weer zitten-lopen-zitten. Koffiepauze. Een toespraak van de leraar. Lopen-zitten. Lunch. Om twee uur boeddhistische sutra’s zingen. Om half drie weer zitten-lopen-zitten-theepauze-zitten-lopen-zitten. Dan weer het zingen van de sutra’s, gevolgd door de avondmaaltijd. Om half acht weer zitten-lopen-zitten. En dan zit de dag er op en kunnen we naar bed toe. De hele dag wordt er niet gesproken. Naast het dagprogramma worden er geen andere activiteiten ontplooid. Steeds weer opnieuw gaat iedereen samen de stilte in.

Hoe ga je nu de stilte in? Je gaat zitten, op een meditatiekussen, een meditatiebankje, of een stoel, met een rechte rug, ontspannen. Je laat je armen ontspannen afhangen vanaf de schouders. De vingers van de linkerhand rusten in die van de rechterhand, in de schoot. Duimtoppen raken elkaar zachtjes. De ademhaling gaat natuurlijk, zoals het vanzelf komt. De ogen zijn dicht, of geloken. De gong wordt geslagen, drie keer. En dan ga je de stilte in.

Dat betekent dat je ophoudt met ‘aan de slag’ te gaan met gedachten en gevoelens die opkomen. Ze hoeven niet ingezet te worden voor een of ander project. De aandacht is niet op iets in het bijzonder gericht. Sommige mensen volgen hun inademing en uitademing, omdat ze daar rustiger van worden. Dat kan. Maar je kunt je ook wijden aan het beoefenen van een ‘vrij zwevende aandacht’, zoals Freud dat noemde: een algehele aandachtigheid die zich niet vernauwt tot een bepaald object van aandacht.

Op deze manier sta je de stilte toe om tot je te komen. Gedachten en gevoelens blijven voorbij komen, ze stromen in en uit het bewustzijn. Maar op de een of andere manier vinden ze hun natuurlijke ritme. Er is ook ruimte tussen die gedachten. En in die ruimte komt iets aan het licht dat eigenlijk altijd al actief is. In de zentraditie wordt dit wel ‘boeddhanatuur’ genoemd, of ‘zuivere geest’. Maar je kunt het ook ‘Christusbewustzijn’ noemen, of ‘Brahman’. Misschien is de meest neutrale benaming wel ‘licht’.

Dat lijkt een heel vredig proces. De reis naar het licht, wie wil dat niet? Maar op die reis naar het licht komt ook juist alles wat duister is naar boven. De reis naar het licht verloopt via alles wat niet-licht is. Spanningen, frustraties, irritaties, pijn, verdriet, wanhoop: het lijkt wel of ze allemaal uitvergroot worden. Onze eigen pijn, maar ook de pijn van de ander, en de machteloosheid die we daarbij kunnen voelen. Ze nemen hun plek in de stilte in, en daardoor wordt er op heel subtiele wijze iets getransformeerd.

Een dergelijk proces van transformatie onttrekt zich vaak aan de bewuste ervaring. Het vindt plaats ‘onder de motorkap’ of ‘onder de radar’. Ik gebruik wel eens de metafoor van de tektonische platen die diep onder het aardoppervlak voortdurend in beweging zijn. Ik ben geen geoloog, maar heb begrepen dat deze tektonische platen heel langzaam bewegen, schijnbaar zonder enig effect. Maar dan opeens is er een aardbeving of een tsunami. Zo is het ook met het zitten in de stilte. Lange tijd kan het lijken alsof er niets gebeurt. Maar dan opeens kan er een heftige gemoedsbeweging zijn, een emotionele uitbarsting, een indringend inzicht, of zelfs een spirituele ervaring. Schijnbaar vanuit het niets.

Lang niet iedereen met wie ik samen zit noemt zichzelf boeddhist. Sommigen zijn christen, anderen atheïst, of humanist. Maar in de stilte vinden we elkaar. Het samen de stilte ingaan is wat mij betreft de meest vruchtbare vorm van interreligieuze dialoog.