Kaartje voor oma in de hemel

Thomas Quartier (zie het mooie recente interview met hem op Nieuwwij) hield een boeiende lezing over de rol van rituelen in de maatschappij van vandaag. Veel mensen hebben een behoefte aan rituelen, maar zijn niet goed meer in staat om daar een religieuze betekenis aan te geven. Hij gaf daar een mooi voorbeeld van. Op een bijeenkomst rondom Allerzielen was er de gelegenheid om een kaartje te schrijven en op de post te doen, met als bestemming de hemel. De onderzoekers verwachtten dat vooral kinderen gretig gebruik zouden maken van de mogelijkheid om een kaartje aan oma in de hemel te sturen. Maar wat bleek? In het voetspoor van de kinderen sloten pa en ma ook en masse aan. Van de vijfduizend bezoekers van de bijeenkomst deden maar liefst tweeduizend mensen zo’n kaartje op de bus.

Het verhaal is een mooie illustratie van de behoefte aan rituelen. Maar het wordt nog mooier. Toen de onderzoekers de volwassenen ondervroegen over hun redenen om het kaartje te versturen, reageerden deze gegeneerd. Ze antwoordden enigszins verontschuldigend dat ze heus niet geloofden dat een postbode het kaartje zou afleveren in de hemel. Maar waarom stuurden ze het kaartje dan? Was het dan misschien om zichzelf een hart onder de riem te steken? Was het een soort coping mechanisme? Opnieuw was het antwoord ontkennend. Toen de onderzoekers verder doorvroegen, bleek dat mensen verhalen probeerden te verzinnen om te legitimeren waarom ze dat kaartje hadden verstuurd, maar uiteindelijk kwamen ze er niet uit. De behoefte aan de rituele verbinding met de overledenen was volop aanwezig, maar er lag niet een bepaalde geloofsovertuiging ten grondslag aan het uitvoeren van het ritueel.

Ik vind dit een mooie samenvatting van wat we aan het onderzoeken zijn in ons multiple religious belonging-project. Ondanks alle ontkerkelijking, secularisering en individualisering, is de behoefte aan religieuze verbinding nog steeds groot. Verbinden met ‘het ultieme’, verbinding met elkaar, verbinding met hen die ons zijn ontvallen. Maar de manier waarop we ons verbinden maakt een transformatie door. We hebben er geen woorden meer voor. We hebben er geen verhaal meer bij.

De Engelse religiesociologe Grace Davie beschreef de huidige tijd van ontkerkelijking als believing without belonging: mensen geloven nog wel, maar op hun eigen manier en zonder ergens bij te willen horen. Ook de Nederlandse uitdrukkingen ‘ongebonden spirituelen’ en ‘zwevende gelovigen’ suggereren een vrijblijvende manier van geloven zonder waarachtige verbinding en commitment.

Ik denk echter dat het precies omgekeerd is. Voor veel mensen geldt belonging without believing: de behoefte aan religieuze verbinding is er nog steeds (of weer), maar men heeft geen behoefte aan een groot verhaal dat die behoefte ondersteunt. Men doet gewoon, zonder precies te weten waarom of waarvoor. Men stuurt een kaartje naar de hemel, ook al bestaat de hemel niet en komt er nooit antwoord.

Zou u een kaartje naar de hemel sturen? En waarom wel of niet?