Vaak wordt gezegd dat de islam en emancipatie niet samengaan.
“Dat is een westerse opvatting en komt voort uit ‘seculier fundamentalisme’: de overtuiging dat alleen de seculiere rede waarheid en vooruitgang garandeert en dus verbreid moet worden. Veel Franse feministen zijn het hiermee eens. Zij benadrukken dat secularisme een voorwaarde is voor feminisme. Maar dit is niet waar. Religie en gelijke rechten voor vrouwen staan niet tegenover elkaar. Feminisme is ook goed mogelijk binnen de islam.
In Nederland voeren we het debat over vrouwen en de islam over de hoofden van moslimvrouwen heen. We debatteren over hoofddoekjes, boerka’s en uithuwelijking. Diep in hun hart vinden veel Nederlanders de emancipatie van moslima’s pas voltooid als ze uiterst vrijzinnig met hun geloof omgaan. Moslimvrouwen die dit vooroordeel willen bijstellen en onderscheid maken tussen geloof en traditie worden nauwelijks gehoord.”
Hoe luidt de boodschap van die vrouwen?
“Deze vrouwen willen volwaardige burgers zijn en niet minderwaardig aan mannen, én ze willen trouw blijven aan de islam. Er is al enige tijd sprake van een islamitisch feminisme dat streeft naar ‘gender justice’. De Egyptisch-Amerikaanse wetenschapper Leila Ahmed benadrukt dat vrouwen zich in spiritueel opzicht door de islam erkend voelen. De islam onderdrukt hen niet. De koran stelt expliciet dat man en vrouw in de ogen van god gelijk zijn. Het zijn de islamitische morele codes die vrouwen onderdrukken.”
Hoe ziet vrijheid voor vrouwen eruit binnen de islam?
“Het vrije individuele leven voor de vrouw is geen westers concept. Het is aanwezig in de islamitische traditie, in het soefisme. Tot de twintigste eeuw was het soefisme een belangrijke beweging in het Midden-Oosten. Het beschouwt vrouwen niet als vrouwen en mannen niet als mannen, het enige dat telt is de devotionele inspanning van de gelovige. Een bekende soefi is de mystica Rabi’a al-Adawiyya (712 of 717-801). Ze bepaalde in harmonie met de islam haar eigen leven.”
Zij leefde meer dan duizend jaar geleden. Hoe belangrijk is het soefisme nu nog?
“Ook tegenwoordig laten veel moslims zich inspireren door deze mystieke traditie, ze zoeken soefi-graven op en lezen soefi-geschriften. Aziza Ouguir, promovenda aan de Universiteit van Amsterdam, doet onderzoek naar de verering van vrouwelijke islamitische heiligen in Marokko. Ze bezoekt graven van vrouwelijke heiligen en voert gesprekken met vrouwen die bij de graven bidden. Ook bestudeert ze de hagiografieën van vrouwen en kijkt of die van mannelijke heiligen verschillen.
Onze andere promovenda, Fatima Ballah van de Rijksuniversiteit Groningen, doet een biografisch onderzoek onder Berbervrouwen uit het Rifgebergte in Nederland en in Marokko. Hoe gaan zij om met de verschillende culturele tradities en hun recht op volwaardig burgerschap? En wat blijkt? In Marokko en Nederland pingen jonge vrouwen met hun telefoon spreuken van vrouwelijke soefi-heiligen. En ook van popsterren trouwens. Die vrouwen geven zo hun eigen leven vorm. Ze herinterpreteren hun eigen religieuze en culturele tradities.”
U doet zelf een derde onderzoek?
“Inderdaad, in mijn onderzoek bekijk ik hoe het zit met deze vrouwen die binnen het geloof en de culturele tradities hun eigen weg gaan en nadenken over wat voor hen van belang is. Zijn dit vrijheidspraktijken? Kun je dit autonomie noemen?
In een van de interviews vertelde een moslima dat zij ervoor koos om zich te gedragen volgens de regels van haar traditie, ook als dat haar in haar individuele vrijheid belemmerde. Ze noemde zichzelf een groepsmens. Ik vind dat je dit niet direct moet afserveren als onderdrukking. Als dat haar keuze is, dan is dat toch een vorm van autonomie?”
Dr. Karen Vintges is universitair docent politieke en sociale filosofie aan de Universiteit van Amsterdam en coördinator van het NWO-programma ‘Vrouwen en islam: nieuwe perspectieven’. Voor meer informatie kijk op www.nwo.nl
Dat er moslima’s zijn die zich vrij en geborgen voelen binnen de Islam is buiten kijf. Ieder interpreteert zijn beperkingen op zijn eiegen manier. Hetzelfde kun je zeggen van vrouwen binnen de RK kerk, binnen Protestantse groeperingen, Mormoonse Kerk, of bij Evangelistische hardliners.
Het grote verschil met de Islam is dat men in redelijke, en soms totale vrijheid uit zijn religie kan stappen, zich atheïst kan noemen, of een andere religie aan kan nemen. In de Mohammedaanse traditie staat op dergelijke individuele keuze meestal de doodstraf of minimaal totale sociale uitsluiting en discriminatie. Daarom lijkt het me moeilijk om een onbevangen beeld te kunnen schetsen van de vrijheidsbeleving van vrouwen in de Islam. Het soefisme staat mijns inziens haaks op de dagelijkse praktijk in de Islamitische landen. En die praktijk is toch wat telt, voor de overgrote meerderheid van Moslima’s. Misschien kiezen sommigen daardoor wel de weg van het Soefisme, om aan de harde werkelijkheid te ontkomen. Dat zie je trouwens ook bij andere religies.
Mijn vraag aan dr. Karen Vintges is of zij de gelijkheid van man en vrouw in de Islam kan onderbouwen vanuit de Koran. Ik zie haar antwoord met belangstelling tegemoet.