“Waarom promoten Joden deze karikatuur van zichzelf?”

Met tweehonderd man sterk staat joods Nederland in 1987 in de zaal van het Rotterdamse theater De Lantaarn. Een aantal van hen beklimt het podium onder het mom van ‘alle Cohens aan dek’. De toneelvoorstelling De Stad, het Vuil en de Dood van de Duitse Rainer Werner Fassbinder, een afstudeerproject van theatermaker Johan Doesburg, mag onder geen beding doorgaan. De discussie in de zaal is verhit. Buiten bij de demonstratie op de stoep gaat het er stevig aan toe. De voorstelling wordt afgeblazen. In Nederland is geen ruimte voor antisemitisme op het toneel.

De hoofdpersoon van het toneelstuk is de ‘rijke Jood’ in het Duitse Frankfort, niet lang na de Tweede Wereldoorlog. Deze Jood wordt in zijn duistere onroerend goed handel in de oude wijken van de stad door de gemeente ongemoeid gelaten. Daarnaast gaat deze rijke Jood ook nog eens een duistere relatie aan met de dochter van een Nazi en voormalig kampbeul. Allemaal ingrediënten die zich uitstekend lenen om een verhaal antisemitisch te laten zijn.

Meer dan dertig jaar later, inmiddels werd het stuk al vele malen toch opgevoerd, ook in Nederland, zijn de meningen nog steeds verdeeld. Was het werkelijk een kwade intentie van Fassbinder om die ‘laatste Jood’ in Duitsland echt nog zo af te beelden? Of is het waar dat hij als doel voor ogen had het antisemitisme in het naoorlogse Duitsland  juist zichtbaar te maken? Hoe dan ook, Joods Nederland liet die eerste voorstelling in 1987 niet doorgaan.

In Israël is de tv-serie Shtisel al jaren razend populair. In de serie worden de levens gevolgd van het gezin van de fictieve rabbijn Shulem Shtisel. De film geeft een unieke inkijk in het leven van deze familie in de streng joods orthodoxe wijk Geula in het hart van Jeruzalem. Voor de kijkers bestaat voor het eerst een mogelijkheid om te zien hoe deze toch wel naar binnen gekeerde gemeenschap in het huidige Israel leeft. Tot in de kleinste details wordt de dagelijkse praktijk van het familie- , religieuze- en huwelijksleven zichtbaar gemaakt. Met al haar blijde, droevige maar toch ook frivole momenten.

De film trekt in eerste instantie niet de aandacht van de gemeenschap zelf die hier geportretteerd wordt. Deze kiest er op religieuze gronden voor om dagelijks verstoken te blijven van elk vorm van seculier vertier waartoe voor hen ook de filmindustrie en de TV behoren.

De grote belangstelling bestaat vooral bij hen die verder van dit stukje oorspronkelijk Oost-Europese Joods-religieuze levenswijze afstaan. Het seculiere en het ‘modern orthodoxe’ deel van de Israëlische samenleving zorgt voor de hoge kijkcijfers bij de familie Shtisel. De cast bestaat uit seculiere acteurs en actrices. Op zichzelf toont Shtisel wat dit betreft een knap staaltje van filmregie en theater maken.

Inmiddels ontstond ook in Nederland een steeds groter wordende belangstelling. En dan zeker niet alleen bij de kleine Joodse gemeenschap, maar ook dwars door de samenleving heen bij het niet-joodse volksdeel. Niet voor niets heeft Nettflix, een bedrijf dat abonnementen aanbiedt voor het streamen van films, series en documentaires, deze serie in haar aanbod opgenomen.

Binnenkort verschijnt de nieuwste serie. En dan gebeurt er in Nederland  iets merkwaardigs. Onze eigen Joodse gemeenschap staat vooraan om die nieuwste aflevering te promoten. Via de gevestigde Joodse gemeenten wordt de link aangeboden om nu al te gaan genieten van de voorpremière.  ‘Komt dat zien, komt dat zien’. Geniet met ons mee van het leven van onze vrome geloofsgenoten in het oude Jeruzalem!

Voor de trouwe bioscoopbezoeker of televisiekijker lijkt er met deze film niet zo veel aan de hand. Maar dat wijzelf als Joodse gemeenschap dit soort ‘amusement’ naar voor voren schuiven is op zijn minst merkwaardig te noemen.

In enkele van de afleveringen maken we kennis met de streng-orthodoxe kunsthandelaar en schilder Fuchs. Wat blijkt echter? Fuchs maakt zélf geen schilderijen. Hij laat foto’s of Joodse taferelen door anderen naschilderen. Word het werk door hem als kenner perfect genoeg beoordeeld, dan signeert hij het met zijn eigen naam en verkoopt hij het voor een hoge prijs in zijn kunstgalerij. En zo gaan de dollars over de toonbank. Fuchs’ kleding en uiterlijk voorkomen zoals de lange baard en de traditionele pijpenkrullen tonen dat hij tot de “Shtisel gemeenschap” behoort. Maar achter de schermen blijkt hij de aarts oplichter, kunstvervalser en manipulator te zijn. Iemand waar wij als Joodse gemeenschap graag afstand van zouden nemen en die wij niet ten tonele zouden willen voeren. Voor het tonen van een type als Fuchs als toneelkunst of amusement heeft Joods Nederland ooit de Fassbinder niet door laten gaan.

En Fuchs is maar één van de figuren waar op wij niet trots kunnen zijn. De serie kent meer van deze negatieve afschilderingen van die devote Joodse gemeenschap in Jeruzalem. Een ander is Nuchem, de broer van rabbijn Shulem Shtisel. Niet alleen een merkwaardig figuur, maar ook iemand met een vreemde eigenschap. Nuchem is aan de ene kant uiterst religieus. Maar dat weerhoudt hem aan de andere kant niet om iedereen die het hem ook maar even lastig maakt met  standaard term van “Vervloekte slechterik” te betitelen.  Om de haverklap benadert hij zo zijn medemens. En dat terwijl  in de echte Joodse wereld het ‘vervloeken’ van de ander uit den boze is.

De buitenstaander die te  weinig van de religie kent, die wat deze bevolkingsgroep betreft een ‘vreemdeling in Jeruzalem’ is, die de levensstijl niet begrijpt en haar gewoonten en de dagelijkse gedragingen volkomen ten onrechte beschouwt als extreem en ouderwets kijkt met Shtisel naar een karikatuur waar misstanden worden uitvergroot en onze Joodse gemeenschap zichzelf beschadigt.

Voor mij komt het vreemd voor dat wij deze spotprent van onszelf als gemeenschap menen te moeten verkopen. Hoe dan ook, door onze eigen aanbeveling en de reclame die wij ervoor maken, nemen wij ons zelf het krachtige middel uit handen om in de toekomst op te staan om ons te verzetten tegen karikaturen, het belachelijk maken en het bespotten van ons eigen Jodendom en onze gemeenschap.