De roman ‘Het Alles’ draait om een grote onderneming, de Every. De onderneming doet sterk denken aan een wereldwijde fusie tussen bestaande ondernemingen zoals Google, Meta en Amazon, met alle macht van dien. Het verhaal lijkt zich niet zo ver in de toekomst af te spelen, wellicht rond het jaar 2030. Een jonge vrouw – Delany Wells – probeert deze onderneming van binnenuit te bestrijden. Ze is een lonely wolf. Een vriend en huisgenoot lijkt haar te steunen.
Een oud-docente – die ook zeer kritisch staat tegenover de Every – schrijft haar indringende brieven. De docente probeert haar te overtuigen ontslag te nemen. Wells durft haar beweegredenen niet met haar te delen. Haar missie loopt uit op een totale mislukking. Zowel haar vriend als haar docente bezwijken voor de aantrekkingskracht van de onderneming. Net voordat de topvrouw van de onderneming Wells vermoordt, lijkt Wells zelf ook te bezwijken. Haar laatste gedachte is dat ze de topvrouw aan haar zijde heeft.
De onderneming verzamelt eindeloze hoeveelheden data, variërend van tekst, audio- en video. Ze kan die data tot op het bot analyseren en ook weer vertalen in adviezen. Ze kan ook op basis van deze data, inclusief de likes en reviews exact vaststellen wat bij wie wel en niet in de smaak valt. Romans, gedichten en films kunnen met terugwerkende kracht aangepast worden aan de voorkeuren van de consumenten. Het is zelfs mogelijk om met behulp van al deze data waardeoordeel uit te spreken over de opvoeding door je ouders, bij voorkeur in een enkel cijfer. In real time meent men op basis van beeld en geluid de kwaliteit van een vriendschap in kaart brengen. Omdat de onderneming steeds beter weet wat de voorkeuren van de consumenten zijn, gaat ze zich ook toeleggen op de handel in allerlei producten en diensten.
Zo gepresenteerd lijkt dit verstikkend, misschien wel een extrapolatie van recente ontwikkelingen. Maar Eggers verbindt dit op vernuftige wijze met nobele doelstellingen. Wie via zijn of haar levensstijl geen schade wil toebrengen aan andere mensen, andere levende wezens of de aarde als geheel, heeft niet alleen last van keuzestress maar ook behoefte aan informatie over hoe alles geproduceerd en verhandeld wordt.
De Every levert zowel de kennis als de passende producten en diensten. De moraal verbindt zich met de systemen. Mensen worden ontzorgd. Het lijkt op maatschappelijk verantwoord ondernemen en de vele keurmerken. Maar ook de zorg voor veiligheid, zowel op straat als achter de voordeur, komt binnen het bereik van de Every. Dankzij allerlei smart apparaten, hun opnames en de analyse van die opnames, komt het geweld direct onder de aandacht van politie en justitie. Daders kunnen gepakt worden. Sterker, louter de wetenschap dat misdaden geregistreerd kunnen worden, weerhoudt mensen van geweld en diefstal.
De kracht van deze roman is dat ze aansluit bij realistische ontwikkelingen en bestaande behoeftes. Integraal ketenbeheer, dominantie van enkele ondernemingen, het verlangen naar kennis en veiligheid en de wens om geen schade toe te brengen komen bekend en zelfs vertrouwd voor. De hoge prijs bestaat in feite uit het opgeven van privacy.
Beheersbaarheid
Bijna gelijktijdig aan het lezen van het ‘Het Alles’ kwam ik ook in aanraking met het gedachtegoed van de Duitse filosoof en socioloog Hartmut Rosa. Zijn boek ‘Leven in tijden van versnelling’ is in een Nederlandse vertaling te lezen. Daarnaast was Radboud Reflects zo goed een lezing van Rosa toegankelijk te maken voor geïnteresseerden.
‘Het Alles’ biedt een perfecte illustratie van Rosa’s diagnose van de moderne samenleving. De wetenschap heeft de natuur eerst zichtbaar en toegankelijk gemaakt. Vervolgens maakte ze de natuur controleerbaar en daarmee ook bruikbaar. De natuur en de wereld zijn reservoir van middelen voor de productie van goederen en diensten. De natuur krijgt het karakter van een te veroveren object ten behoeve van de (vermeende) menselijke autonomie en soevereiniteit. Ze krijgt pas waarde en betekenis na – door – de interventie van mensen.
De belofte van beheersbaarheid bestaat in de kern uit veiligheid, welvaart en geluk. Maar – zo stelt Rosa – deze belofte wordt niet gerealiseerd. In het genoemde boek wijst hij onder meer op het dwangmatige karakter van de versnelling. We zitten met ons allen in een mallemolen van meer, nieuwer en beter. De politieke, economische en culturele ordening is – volgens Rosa – afhankelijk van deze versnelling. Tegelijkertijd brengt die versnelling schaduwzijden met zich mee: zoals klimaatverstoring, tweedeling in de samenleving, burn-out en depressies. In ‘Het Alles’ komen die schaduwzijden ook aan de orde, maar daar bestaat de reactie uit meer controle en meer snelheid. Hetzelfde gebeurt ook in onze situatie.
Rosa pleit voor een meer open en dankbare houding jegens de natuur en de wereld. Hij gebruikt het woord resonantie: “Resonantie is de term voor een modus van de relatie tot de wereld waarin het subject en de wereld elkaar wederzijds ‘bereiken’, zodat er een antwoordrelatie ontstaat die transformatieve effecten tot stand brengt, zodat de verhouding tot de wereld als het ware vloeibaar wordt.”
De wereld is daarmee geen te veroveren of te bewerken materie (object) die pas tot waarde komt na of door tussenkomst van mensen. De waarde van bijvoorbeeld andere mensen, dieren en planten en van sociale en natuurlijke gemeenschappen is ons gegeven en is dus niet afhankelijk van mijn interventies of van het nut voor mij. De grondhouding die Rosa voor ogen heeft, raakt volgens mij – wellicht onbedoeld – aan religieuze en spirituele praktijken. Je kunt zelfs zeggen dat Rosa pleit voor een Nieuw Wij.
Maar wat betekent dit alles voor onze omgang met de sociale en ecologische kwesties – de trage vragen – van de 21ste eeuw? Versnelling brengt geen uitkomst, in tegendeel. En vertraging brengt de bestaande politieke, economische en culturele ordening in gevaar. De pas op de plaats, de tijd nemen om de situatie onder ogen te zien en leven van wat komt, is voor gelovigen en hun gemeenschappen een passende houding.
Een burger en een politicus komen hier minder makkelijk mee weg. Zij staan wèl voor de opgave om in het licht van de uitdagingen beleid te ontwikkelen. In weerwil van de tijdgeest is het dan wijs om ver weg te blijven van het doen van grote beloften en het suggereren van ongeëvenaarde daadkracht. Nuchter en waakzaam zijn lijkt mij een betere houding, zoekend naar de mogelijkheden van verandering, in de zin van humanisering en vergroening in een superdiverse samenleving.
Mooie en heldere recensie en erg fijn om deze twee belangrijke boeken in samenhang te bespreken. Nuchter en waakzaam zijn goede vertrekhoudingen. Ik voeg daar wakkerheid en dialoog aan toe. Ontkenning en wegduiken voor de geschetste realiteiten helpen ons niet. Nieuwe mogelijkheden stellen in dienst van de mensheid.