Angst, melancholie en heimwee naar wat niet meer is

Melancholie als zelfdestructie

Wanneer ik luister naar de psychologen en de psychiaters, wordt over melancholie gesproken als de oude benaming voor een depressie met psychotische kenmerken. Een vaak plotseling verlies van interesse of plezier in bijna alle activiteiten of gebrek aan reactie op normaal als plezierig beleefde prikkels. Een plotselinge overtuiging die bezit van een mens neemt en die de mens duidelijk maakt dat zij of hij een waardeloos figuur is die niets bereikt heeft. Het is de stemming die een mens brengt tot aan de rand van de afgrond. Dan kan de melancholie tot zelfdestructie leiden. Dood zijn is beter dan de ervaring van de levensangst.

De hel dat zijn de anderen

Ik zie ook een andere lijn. Melancholiek betekent letterlijk ‘zwartgallig’. Zwartgallige mensen kunnen hun gal spugen over zoveel wat mis is in hun eigen leven, in de binnenwereld, maar ook in de buitenwereld. Die zwartgalligheid kan zich vertalen in agressie, agressie naar binnen en agressie naar buiten. Als zwartgallige mensen de zin in het leven verliezen, kunnen ze uiteindelijk een einde aan hun leven maken. De andere kant is dat vanuit een combinatie van heimwee naar het verleden, gebrek aan visie op de toekomst en een angst voor het vreemde, agressie een kans kan krijgen. Alle onvrede wordt gericht op de veroorzaker van de angst, de onbekende, de vreemdeling, de vreemde cultuur. Als die ander niet was binnen gedrongen in onze relatie was alles nog harmonieus geweest. Als die anderen, die vreemdelingen niet waren gekomen, dan was alles nog goed geweest. Als zij niet van onze koek gegeten hadden, dan hadden wij nog genoeg. De zwartgalligheid richt zich op mensen die vanuit de eigen donkere kijk negatief worden in gekleurd.

Wees vooral bang

Wie zich opwerpt als een bezweerder van de angst, wie belooft de oorzaak van de angst weg te nemen, kan rekenen op veel krediet. Als ik de verhalen over Jezus van Nazareth lees, lees ik dat hij geregeld tegen zijn leerlingen in situaties van angst zegt: “Wees niet bang”. Hij gooit geen olie op het vuur. Hij probeert het bedreigende vuur te doven en angstverwekkende stormen te stillen. Wat me opvalt bij mensen als Wilders is dat ze de angst voeden. Ze proberen onze gecompliceerde wereld weer overzichtelijk te maken. Ik herinner me een affiche van de IKON, allemaal mensen met verschillende kleuren. Vele jaren later zag ik een van de eerste affiches van het Vlaams Blok in België. Allemaal blanke mensen. Vanuit de angst voor de gekleurde vreemdeling werd de toekomst weer blank ingekleurd zoals het verleden ooit was. Misschien is dat wel een van de belangrijkste veroorzakers van de angst: de onmacht om naar het nu te kijken en het te zien als een nieuwe werkelijkheid. De hang naar het verleden blokkeert de weg naar een nieuwe toekomst. Is er een antigif? Ik zie geen ander medicijn dan ontmoeting met degenen die de angst veroorzaken. Letterlijk de angstaanjagers in de ogen zien.