De binnenkant van Poetin

Middenin een andere strijd, de Tweede Wereldoorlog, vertelt Etty Hillesum in haar dagboek (23 september 1942) over een gesprek met haar vriend, de communist Klaas Smelik. Daarin zegt ze:

Als we onze innerlijke demonen niet ‘uitroeien en vernietigen’, dumpen we ze op anderen. Dat is de innerlijke dynamiek die heeft geleid tot Poetins Messias-complex, waarover ik eerder schreef. Als je dan tanks en bommen tot je beschikking hebt, kun je letterlijk een volk gaan uitroeien en vernietigen.

Wat Etty Hillesum opmerkt, wordt samengevat in een wijsheid die even bekend is als weinig nageleefd: ‘Wat je zegt, ben jezelf’. Of: ‘Zoals de waard is, vertrouwt hij zijn gasten’. In de psychologie staat dit bekend als projectie. Als Poetin de regering van Oekraïne nazi’s noemt, heeft hij het in werkelijkheid over zichzelf. Met tanks zomaar een land in Europa binnenrollen doet toch vooral aan Hitler denken. Ook als Poetin Oekraïne van genocide beschuldigt, heeft hij het over zijn eigen gedrag. De Europese Unie heeft zijn gebruik van vacuümbommen en clusterbommen als genocide bestempeld.

Velen vragen zich af wat er in Poetins brein omgaat, maar dat is niet het punt. Het is een zaak van het hart. Als we de angsten en haat in ons eigen hart niet onder ogen zien, zegt Etty Hillesum, gooien we die op de wereld en maken die onherbergzaam. Daarvan kunnen de mensen in Kiev, die vandaag tussen brandende flatgebouwen hun weg moeten zoeken, meepraten.

Het projecteren van je eigen demonen op een ander is ofwel een gevolg van onwetendheid, of van lafheid. Onwetend kan Poetin niet zijn, gezien zijn banden met de Russische kerk. Hij weet op zijn minst, hoe vaag ook, wat biechten en berouw is, een klassieke vorm van zelfonderzoek. Het moet dus vooral lafheid zijn waardoor hij naar buiten blijft kijken, in plaats van naar binnen. Hij projecteert zijn spoken op de NAVO, hoewel die nog nooit Rusland met soldaten heeft omsingeld, zoals Poetin wel met Oekraïne doet.

Etty Hillesums communistische vriend Klaas dacht dat vrede het gevolg is van de verandering van maatschappelijke structuren, zoals het kapitalisme. Toen ze nog een studente was, was Etty het daarmee eens. Maar nu ziet ze echte vrede als de vrucht van eerlijk zelfonderzoek. Haar hele dagboek is daarvan een voorbeeld. Zelfonderzoek is geen navelstaren, juist niet. Zoals de mystica Machteld van Hackeborn schreef, kun je in je hart op een gegeven moment een veel groter hart horen, als een pulserende ster: ‘Het kloppen van Gods hart klinkt als evenzovele uitnodigingen: “Kom en doe boete, kom en wees verzoend, kom en wees getroost, kom en wees gezegend” ’.

Eerlijk zelfonderzoek vraagt moed. Poetins oorlog in het vreedzame Oekraïne laat zien dat hij die niet heeft. Hij durft de demonen in zijn eigen hart niet te confronteren, waardoor hij de wereld ermee opscheept. Het Westen kan helpen zijn angst te verminderen door die aan de ene kant duidelijk te begrenzen, zoals door middel van onder meer sancties. Tegelijk zullen we hem met constructieve voorstellen een ontsnapping uit deze bloedige chaos moeten bieden.

Misschien, misschien, dat hij dan ooit een blik naar binnen durft te werpen en tot inkeer komt. Dat is de enige weg naar vrede, leerde Etty Hillesum van Augustinus die ze graag in bed las. Deze kerkleraar zei tot God: ‘We beklimmen jouw wegen in ons hart. Innerlijk gloeien we van jouw goede vuur en we gaan op weg, op naar de vrede.’