De blinde vlekken van de corona-wegwuivers

Om met vermeende ‘fundamentalistische’ overtuigingen te beginnen: Is de overtuiging dat de aarde om de zon draait fundamentalistisch? In termen van de astronomie niet. Is de overtuiging dat het coronavirus een dodelijk virus is dat mensen ook langdurige gezondheidsschade kan opleveren, fundamentalistisch? In termen van de epidemiologie en virologie niet. Kun je dan vanuit de religiewetenschap stellen dat epidemiologen en virologen minder van hun vakgebied weten dan jij? Virologen, epidemiologen en astronomen gaan toch ook niet op de stoel van religiewetenschappers zitten?

Het aanhalen van ‘deskundigen’ zegt weinig als het om psychologen, filosofen, economen of medici gaat die niet in de virologie of epidemiologie werkzaam zijn. De afgelopen twintig jaar hebben ook klimaatontkenners vaak een megafoon gekregen terwijl zij geen klimaatwetenschapper zijn. Is het niet arrogant om te doen alsof je het beter weet dan mensen die al dertig jaar in het vakgebied van de virologie, epidemiologie of klimaatwetenschap werkzaam zijn? En welke regeringsleiders ontkenden de ernst van het coronavirus het meest? Trump, Bolsonaro, Magafuli (uit Tanzania, RIP). In Bolsonaro’s Brazilië overlijden momenteel duizenden mensen per dag onnodig aan corona, precies vanwege Bolsonaro’s sussende houding.

Natuurlijk waardeer ik de expertise van een masseur als het over de behandeling van rugpijn gaat, of over in contact komen met je lijf. En als filosoof houd ik me ook niet bezig met de meetgegevens van klimaatwetenschappers of epidemiologen. Ik baseer me op bevindingen uit hun studies die soms in het licht van nieuwe ontdekkingen weer een beetje bijgesteld worden, precies zoals wetenschap hoort te werken.

Wel verwonder ik me over vragen als: “Is het zinvol om te zeggen dat we ‘in oorlog’ met het virus zijn? Of verhult zulke op een externe ‘vijand’ gerichte oorlogstaal dat we zelf een aandeel in de huidige crisis hebben? En hoe kunnen we ‘onvermijdelijk leed’ omvormen tot vermijdbaar leed, om zo dichter bij een (mens)waardige wereld te komen?”

Bij vergelijkingen tussen de maatschappelijke nevenschade van coronamaatregelen en het aantal coronaslachtoffers moet je uitkijken voor de preventieparadox. Juist door het nemen van maatregelen werden alleen al in Europa miljoenen coronadoden voorkomen. Het lagere aantal coronaslachtoffers kan vervolgens geen argument zijn om maatregelen los te laten. Zonder coronabeleid zouden veel meer mensen (langdurig) ziek worden en door zowel corona als door andere ziekten komen te overlijden omdat de ziekenhuiszorg overspoelt raakt. Economische schade blijft dan bestaan omdat in zo’n rampscenario veel mensen alsnog thuis blijven. Het virus zélf veroorzaakt hoe dan ook een economische ravage.

Het stemt daarom positief dat we al over vaccins beschikken. Zijn coronavaccins veilig? Ja, zegt het European Medicine Agency. Ze zijn zeer uitvoerig getest (beter zelfs dan de griepprik) en hebben alle noodzakelijke fasen van onderzoek doorlopen. Na een paar jaar volgt nog een extra evaluatie, maar dat is standaardprocedure. Coronavaccins kunnen milde, tijdelijke bijwerkingen veroorzaken zoals hoofdpijn, spierpijn en gewrichtspijn. Ernstigere bijwerkingen zijn echter uiterst zeldzaam. De kans om te overlijden aan corona is vele malen groter, zelfs voor jonge mensen. De kans om langdurige gezondheidsklachten aan corona over te houden is nóg weer groter.

Klopt het idee dat ‘nog niet bekend is’ of coronavaccins bijdragen aan het tegengaan van virusverspreiding? Een blik voorbij de landsgrenzen maakt onmiddellijk duidelijk dat vaccineren effect heeft. Hoe meer mensen gevaccineerd zijn, hoe trager het virus zich door een land verspreidt en hoe lager het aantal zieken en dodelijke slachtoffers. In Israël heeft een hoge vaccinatiegraad de verspreiding van het coronavirus al afgeremd. Vaccineren kun je voor jezelf doen, voor anderen, of beiden. Feit blijft dat een vaccinatie zowel jezelf als anderen op groepsniveau beschermt. In Israël zijn het vooral de ultra-orthodox-joodse groepen die een vaccinatie weigeren op basis van hun geloofsovertuiging. Over zo’n beslissing kun je een goed of misschien lastig gesprek voeren, maar het zou de omgekeerde wereld zijn om te suggereren dat Israëlische virologen en epidemiologen de echte ‘fundamentalisten’ zijn.

Zijn mondkapjes behulpzaam in de coronacrisis? In Azië droeg men al veel langer mondkapjes om medemensen niet te besmetten. Paste het aan het begin van de coronacrisis niet in het zelfbeeld van Nederlanders om een mondkapje op te zetten? In vergelijking met andere Europese landen heeft Nederland erg lang gewacht met het invoeren van een mondkapjesplicht in supermarkten en andere publieke ruimten.

De communicatie vanuit de overheid en het OMT was verwarrend en inconsistent, want in bijvoorbeeld treinen waren ze al langer verplicht. Het RIVM baseerde zich aanvankelijk te veel op een strikt medisch model en hield te weinig rekening met de dagelijkse praktijk waarin afstand houden in een supermarkt soms lastig is. Dit heeft in Nederland aanhoudende twijfels gevoed over de effectiviteit van mondkapjes. Het valt dus wel te begrijpen dat sommige Nederlanders er nog altijd wantrouwend tegenover staan, al is dat wantrouwen onterecht.

Inmiddels is het effect van mondkapjes nog beter onderzocht. In Duitsland werden mondkapjes niet overal tegelijkertijd verplicht. Sommige regio’s liepen voor op andere delen van het land. Een paar maanden geleden bleek uit een wetenschappelijke studie dat twintig dagen na de invoering van een mondkapjesplicht het aantal coronabesmettingen gemiddeld met 45 procent daalde. Een mondkapjesplicht is bovendien zeer kosteneffectief en levert geen economische schade op.

Wat zou de religieus-humanistische filosoof Emmanuel Levinas in pandemische tijden van mondkapjes hebben gevonden? Levinas – die wordt aangehaald in het debat tussen De Lange en Thooft – sprak in zijn werk over het in jouw ervaring ‘aangesproken worden’ door de ander: het ‘Gelaat van de Ander’ en dat is niet zozeer het fysieke gezicht. Het bedekken van een gezicht met een hoofddoek, mondkapje of hajib doet niets af aan Levinas’ basisinzicht dat juist het anders-zijn van de Ander een verantwoordelijkheidsrelatie schept.

Je kunt natuurlijk je verantwoordelijkheid wegduwen, zoals je bijvoorbeeld ook kunt wegkijken van de verschrikking die vluchtelingenkamp Moria is. Maar vanuit het feit dat mondkapjes op groepsniveau een beschermend effect hebben, gecombineerd met Levinas’ inzicht dat het anders-zijn van de Ander een beroep op jou doet, kun je de conclusie trekken dat het dragen van een mondkapje een vorm van solidariteit is. Een op de kwetsbaarheid van de ander gerichte handeling. Je kunt asymptomatisch of presymptomatisch (zonder zichtbare klachten) zijn en het virus toch overdragen. Daarom weet je niet ‘honderd procent zeker’ dat anderen geen schade wordt berokkend indien jij zonder mondkapje in hun buurt komt.

Bovendien moeten mensen zich soms in bepaalde situaties begeven. Men moet soms met de trein of naar de supermarkt. Om dan geen mondkapje te dragen en anderen bloot te stellen aan een onnodig ziekmakend en zelfs dodelijk risico heeft niets te maken met een ander in vrijheid laten. Integendeel, het is jezelf en je eigen praktijk opdringen met potentieel fatale consequenties voor anderen. Je mag voor jezelf besluiten dat ziekte ‘altijd zin’ heeft en dat de dood ‘niet het einde’ is, maar je mag dat nooit voor andere mensen besluiten, laat staan het risico op die ziekte en potentiële dood opdringen. Roken in klaslokalen is niet voor niets al bijna een halve eeuw verboden vanuit hetzelfde principe. Een mondkapjesplicht ontslaat je niet van jouw verantwoordelijkheid. Dat mensen een boete kunnen krijgen als ze hun afval op straat gooien doet niets af aan hun verantwoordelijkheid voor het milieu, maar onderstreept het belang daarvan juist.

Natuurlijk zijn de regering en het OMT niet onfeilbaar. Uiteraard kunnen en moeten zij bekritiseerd worden. In feite gebeurt dat veel te weinig, met als gevolg dat unheimische crisisgevoelens niet in goede banen geleid worden, maar in de richting van complottheorieën afglijden en zo gepolariseerde verhoudingen teweegbrengen. Het zogeheten Red Team levert wél constructieve kritiek, door onder andere te kijken naar wat een land als Nieuw-Zeeland beter doet dan Nederland. Zulke maatschappelijke tegenspraak is dus van groot belang, zeker tijdens crises, zolang deze gevoerd wordt op basis van wetenschappelijke inzichten en gevoed wordt door waarden als solidariteit en compassie.

Laten we vooral ook toekomstgericht kijken naar wat we kunnen doen om nieuwe pandemieën te voorkomen. Want het klopt dat de coronacrisis onze manier van leven in een ander licht plaatst en ons vragen doet stellen over duurzaamheid en de manier waarop we met de aarde omgaan. De coronacrisis maakt duidelijk dat het onderscheid tussen ‘onvermijdelijk lijden’ en vermijdbaar leed cruciaal is. Epidemiologen waarschuwen dat de voedingsbodem van pandemieën aan vruchtbaarheid wint door toedoen van menselijke activiteiten. Dat doen ze al bijna net zo lang als klimaatwetenschappers voor gevaarlijke klimaatopwarming waarschuwen. Ze doen dat precies omdat ze onze toekomstige vrijheid hoog in het vaandel hebben staan.

Laat ons daarom het wij-zij-denken inderdaad afleggen en samen, vanuit een ‘Nieuw Wij’, de nodige aandacht besteden aan het voorkomen van de volgende pandemie. Zullen we samen het ‘onvermijdelijk lijden’ transformeren tot vermijdbaar leed? Dat zoiets zin heeft, daarover moeten we het toch wel eens kunnen worden?