De dreigende teloorgang van de diepgaande beoefening van het boeddhisme

Het boeddhistische landschap in Nederland wordt in toenemende mate overheerst door zelfbenoemde leraren, commerciële franchises en grote, vaak internationale organisaties. Onder het mom dat het boeddhisme zich altijd al aan omgeving en tijd heeft aangepast wordt het naar gelang van wat uitkomt selectief geïnterpreteerd, van al het moeilijk verkoopbare ontdaan en verpakt in een behapbaar pakket aangeboden.

Het lijkt wel alsof het boeddhisme in het kielzog van de mindfulness hype steeds meer wordt gezien als het volgende verkoopbare product. Boeddhisme gereduceerd tot het volgende vermaak, de volgende ervaring om over te bloggen, de volgende vervulling van een verlangen, vergelijkbaar met die reis die op je bucketlist staat of dat ene gerecht dat je gewoon echt eens geproefd moet hebben.

Nu is er niets mis met proeven, het is best mooi dat mensen willen kijken of het boeddhistische pad bij ze past. Zorgelijk is dat de popularisering een groeiende onduidelijkheid met zich mee brengt, een wijdverspreid verwaterd en vertroebeld beeld over wat nou werkelijk bij het boeddhistische pad hoort en wat niet.

Zou de Boeddha bijvoorbeeld echt voor ogen hebben gehad dat zijn onderwijs tegen betaling zou worden aangeboden als boeddhistische meditatie en coaching  gericht op maatschappelijk succes, of dat je tegen betaling een cursus tot boeddhistisch leraarschap zou kunnen volgen om daarna zelf met een winstoogmerk aan de slag te gaan?

Het gaat wringen als dingen onder ‘boeddhistische’ noemer worden aangeboden die daar slechts heel erg in de verte naar verwijzen, of er zelfs haaks op staan. Naast een dreigende teloorgang van de authentieke boeddhistische beoefening gaat de tendens richting het verlenen van een podium aan mensen die vooral gericht zijn op eigenbelang en het maken van winst, met alle risico’s van dien.

Om te begrijpen hoe ver dit af staat van het onderwijs van de Boeddha is het handig iets beter voor ogen te krijgen wat hij wel adviseerde. Zo wordt duidelijk dat het gebrek aan diepgaande beoefening aan de basis staat van een hoop hedendaagse problemen die duidelijk binnen het boeddhisme spelen.

In tegenstelling tot wat de moderne tendens doet geloven onderwees de Boeddha geen snel inzicht, geen inherent blijde boodschap of de weg naar maatschappelijk succes. Hij onderwees de gestage ontwikkeling van moreel gedrag en concentratie om de mind te zuiveren en te kalmeren zodat de wereld helder en zonder vervorming waargenomen kan worden.

Met het inzicht dat voortkomt uit deze waarneming kan het verlangen dat aan de bron van alle onbevredigendheid staat worden vernietigd. Als je primair je eigen verlangen wilt bevredigen, kun je beter niet aan boeddhistische meditatie beginnen.

Terwijl er aandacht genoeg is voor zo snel en gemakkelijk mogelijk te verwerven inzicht, is een van de uitwerkingen van het hedendaagse oppervlakkige aanbod dat de geduldige en diepgaande ontwikkeling van moreel gedrag en concentratie steeds verder in de schaduw wordt gedrukt en vergeten.

Moreel gedrag in dit kader betekent minimaal je proberen te houden aan de vijf leefregels die de Boeddha herhaaldelijk aan leken adviseerde: afzien van doden, afzien van stelen, afzien van seksueel wangedrag, afzien van verkeerd spreken (liegen, roddelen, grof taalgebruik of splitsend spreken) en afzien van het gebruik van bedwelmende middelen die de aandacht en helderheid verstoren (alcohol en drugs).

In principe valt ook het niet willen verkopen van de boeddhistische leer hieronder. Het boeddhistische pad onderwijs je uit diepe dankbaarheid voor de eigen groei, uit compassie voor de medemens, niet uit commercieel winstbelang. Het argument dat je er toch (goed) van moet kunnen leven is geen excuus, maar een manifestatie van verlangen.

Moreel gedrag is een voorwaarde voor verdieping in de meditatie. Het voorkomt mentale hindernissen als wroegingen en spijt, en omdat je niet meer zomaar alles kunt doen wat je wilt gaat het verlangen tegen. In positieve zin ontwikkel je door moreel gedrag in toenemende mate tevredenheid, zachtheid, geweldloosheid en compassie. Zo wordt je een betrouwbare veilige haven voor iedereen om je heen.

Wil je moreel gedrag ontwikkelen dan heb je daar sterke bewuste aandacht (vaak mindfulness genoemd) voor nodig. Dit is niet de mindfulness van de moderne bodyscan maar de bewuste aandacht die 24/7 beoefend wordt om de mind in het gareel te houden, de grote waakhond die zich continu bewust is van mind, spraak en lichamelijk handelen, en actief ingrijpt als de mind de verkeerde kant op dreigt te gaan.

De Boeddha vergeleek het belang hiervan met een man die met een kom tot de rand gevuld met olie op zijn hoofd balancerend door een drukke menigte loopt. Achter de man loopt een krijger met een zwaard. Als er ook maar een druppel olie uit de kom valt zal de man door de krijger worden neergesabeld. De Boeddha adviseert ons om met dezelfde energie en aandacht waarmee de man probeert te voorkomen dat er olie uit de kom valt bewuste aandacht te hebben voor ons morele gedrag. De gevolgen van immoreel gedrag zijn navenant.

Als het steeds vaker lukt om bewust aandachtig te zijn en je moreel te gedragen schept dit vertrouwen in je eigen vermogen tot verandering. Langzaam maar zeker, niet van dag tot dag maar van jaar tot jaar.

Moreel gedrag en sterke bewuste aandacht zijn de vruchtbare grond waarin stevige concentratie tijdens de meditatie kan groeien. Concentratie betekent dat je mind zich langdurig éénpuntig op een object naar keuze kan richten. De Boeddha onderwees diverse dergelijke objecten al naar gelang het temperament van de beoefenaar.

De ontwikkeling van de mind door concentratie is te vergelijken met het water dat hoog in de bergen als onstuimige beek begint, wat rustiger bewegend door het dal meandert, als grote rivier steeds wijder en kalmer wordt, in de zee nog slechts door oppervlakkige wind wordt verstoord en uiteindelijk diep in de oceaan volledig tot rust komt.

Voor dit proces is een steeds subtielere mentale zuiverheid nodig. Net zoals je in een vieze spiegel niet kunt zien wat voor vuiligheid er nog op je lichaam zit maar in een schone spiegel wel, kun je met toenemende mentale zuiverheid steeds subtielere oneffenheden in je eigen mind zien en geduldig laten gaan, waardoor de mentale helderheid toeneemt.

Als de mind kalm, zuiver en helder is kan concentratie ongehinderd in volle kracht opkomen. Het gaat hier niet om een passieve ontspanning maar ongekende alertheid gepaard gaande met enorme mentale energie.

In de vruchtbare grond van moreel gedrag kan concentratie groeien en inzicht uiteindelijk als vanzelf tot bloei komen en zijn vruchten afwerpen.

Met diepe concentratie kun je uit eigen ervaring zien hoe mind en materie met een verschrikkelijke snelheid opkomen en weer vergaan. Je beseft dan dat deze dingen vergankelijk zijn, dat eraan vastklampen (lees verlangen) enkel voor onbevredigendheid zorgt en dat aan deze veranderlijke processen geen onderliggend ‘van mij’, ‘mezelf’ of ‘ik’ geplakt kan worden.

Gevolg van dit inzicht is dat je de dingen los kunt laten, kunt laten gaan. Dit betekent niet dat je minder om mensen en de wereld geeft, enkel dat je het onderliggende verlangen dat voor onbevredigendheid zorgt, terugdringt en uiteindelijk volledig vernietigt. Dat laatste staat gelijk aan de bevrijding van de mind, in het boeddhisme bekend als Nirvana.

Het is juist de vrije mind die ongehinderd door uit verlangen voortkomend eigenbelang of boosaardige gedachten in staat is tot oneindige compassie en liefde voor alle wezens, en zich moeiteloos en met ogenschijnlijk oneindige energie, zo nodig ten koste van ‘zichzelf’, kan inzetten voor het welzijn van velen.

De problemen die ontstaan door het negeren van de geduldige en diepgaande beoefening van moreel gedrag en concentratie als voorwaarde voor bevrijdend inzicht zijn evident. Mooie woorden over wijsheid spreken blijkt gemakkelijk, daadwerkelijk dag in dag uit met de voeten in de klei het gedrag en de mind zuiveren en verlangen tegen gaan niet.

Sleutelfiguren en geestelijk leiders in boeddhistische kringen halen steeds vaker het nieuws vanwege (seksueel) wangedrag, streven aanzien of materiële winst na, en blijken niet in staat op de gevolgen van het eigen handelen te reflecteren. Dat geldt ook voor een niet onaanzienlijk deel van de geestelijk leiders van de in Nederland actieve organisaties.

Voor de goede orde, we hebben het hier niet over het onvermogen tot eerder genoemde continue bewuste aandacht, krachtige concentratie of subtiel inzicht maar over overtredingen van de grofste vormen van het morele gedrag dat de Boeddha adviseerde.

Het gebrek aan moreel gedrag en concentratie zorgt ervoor dat de deur naar inzicht gesloten blijft. Aan de boodschap van een leraar die zich misdraagt dient altijd getwijfeld te worden. Het gedrag van een leraar en de boodschap die wordt overgebracht moeten te allen tijde met elkaar in harmonie zijn, als dit niet het geval is moet je heel goed nadenken of het wel verstandig is je met een dergelijk persoon in te laten, laat staan zijn of haar onderwijs door te geven.

Helaas lijkt het verwarrende beeld ten aanzien van moreel gedrag en concentratie inmiddels te zijn doorgesijpeld naar de leraren, leiders en vertegenwoordigers van de organisaties die door deze geestelijk leiders zijn aangewezen.

Dat is niet gek. Het is immers moeilijk om uit te dragen dat dit een onmisbaar onderdeel van het boeddhistische pad uitmaakt als het door de grote man bovenaan met voeten wordt getreden. De leraar is als een trein, de leerlingen als passagiers. Als de trein de verkeerde kant op rijdt dan volgen de passagiers vanzelf.

Toch is er hoop. Door de eeuwen heen werd het Boeddhisme wel vaker bedreigt door corruptie van binnen- en buitenaf. Telkens gaf dit uiteindelijk een impuls tot zuivering en hervorming (de meest bekende in de periode onder de grote Indiase koning Asoka) met een bloei van de boeddhistische beoefening tot gevolg.

Ook de hedendaagse problemen die door de moderne media in omvang groter maar in wezen niet heel anders zijn kunnen aanleiding geven tot bezinning. Door het inzicht dat de huidige koers langzaam maar zeker af stevent op de teloorgang van het boeddhisme, dat daar maatschappelijke risico’s uit voort vloeien, dat verandering echt noodzakelijk is, kan een groeiende wens ontstaan een andere weg in te slaan.

Daar hoort op zijn minst bij dat helder en duidelijk wordt uitdragen dat elke vorm van seksueel contact tussen leraar en leerling in het Nederlands boeddhisme geen plaats heeft, en dat het commercieel aanbieden van boeddhistische meditatie ongepast is.

Dat wordt benadrukt dat de zuiverende werking van moreel gedrag en concentratie een onmisbaar onderdeel uitmaken van het boeddhistische pad, niet iets om gemakkelijk en lichtzinnig over te spreken maar om langdurig en intensief te beoefenen.

Dat de wijsheid van een leraar niet alleen uit woorden, een mooie glimlach, gewaad, titel of afkomst kan worden herleid maar vooral uit aanhoudend zichtbaar juist moreel gedrag en jarenlange meditatieve inspanning.

Alleen dan, als we terugkeren naar de geduldige diepgaande gestage ontwikkeling van de mind, kunnen we ervoor zorgen dat de kostbare leer van de Boeddha niet langzaam maar zeker verloren gaat maar nog lange tijd en voor vele generaties in al zijn schoonheid behouden blijft.