In actualiteitenrubrieken en op de opiniepagina’s van de kranten wordt de verklaring voor het terrorisme vaak gezocht in de haat tegen het westen, het gevoel achtergesteld te worden of de zucht naar avontuur. Die aspecten spelen zeker een rol aan de oppervlakte maar verklaren niet waarom iemand radicaal zijn of haar leven wil geven. Ook een gebrek aan rationeel denken is niet de oorzaak, zoals de filosoof Jonathan Israel laatst in het tv-programma Buitenhof beweerde. Immers, niemand denkt zo rationeel als een fundamentalist.
Een kleine theologie van het terrorisme kan de diepere oorzaken aan het licht brengen. ‘Onrustig is ons hart totdat het rust vindt in God’, is een bekende uitspraak van kerkvader Augustinus. In elk mens gloeit een verlangen naar volmaaktheid: naar absolute waarheid, goedheid en schoonheid. Het is de drijfveer achter alles wat we doen. Daarom willen we steeds beter worden in ons werk, waardoor we carrière maken; we willen groeien in de liefde, zodat we betere partners en ouders worden; we zetten ons in om de wereld mooier en rechtvaardiger te maken.
De vele religies en ideologieën zijn bedoeld als hulpmiddelen om dat verlangen te richten en te stimuleren. Ze leren ons om ons toe te wijden, om ons leven te verliezen in het nastreven van een ideaal dat groter is dan wijzelf – volgens Augustinus uiteindelijk God. Zo’n hulpmiddel kan een bepaalde interpretatie van het christendom, het boeddhisme of de islam zijn, maar ook patriottisme, het seculiere communisme of liberale marktdenken.
Maar hier schuilt tegelijk een risico, zegt Augustinus. We kunnen een religie of ideologie gaan verwarren met het uiteindelijke doel. Dan schuift dat hulpmiddel in de plaats van God en krijgt het een absolute status. Je bent als iemand die aan het kerstdiner verlangt om zijn tanden te zetten in de kalkoen, maar zo gefascineerd raakt door het glimmende bestek dat hij het hele hoofdgerecht mist. Het resultaat is dat hij hongerig blijft en mogelijk de kat een schop geeft. Zo kan ook het hulpmiddel van een religie of ideologie een afgod worden die je letterlijk van God af-houdt. Afgoden zijn per definitie beperkt. Ze blokkeren het verlangen naar de oneindige God zodat het uit de bocht vliegt. Dan wordt bijvoorbeeld het christendom misbruikt om militaire acties van de VS te rechtvaardigen, het hindoeïsme of boeddhisme om moslims te vervolgen, het communisme om critici de mond te snoeren, de islam om terroristische aanslagen te plegen.
Strandt het verlangen naar God in een bepaalde religie of ideologie, dan mist het zijn doel. Het mooiste en diepste wat een mens drijft, namelijk het verlangen om je leven te geven voor iets hogers dan jezelf – de enige manier ook om als persoon tot bloei te komen – raakt gefrustreerd door iets wat beperkt is. Dat gaat altijd ten koste van mensen.
De engel van het verlangen kan dan zelfs veranderen in de demon van de terreur.
De reden dat theologen in dit dossier niet zo zichtbaar zijn is de aard van de aandacht. die gaat namelijk veel meer uit naar het veiligheidsaspect en risico-uitbanning dan naar preventie en proberen te begrijpen wat er gebeurt in een mens en in de samenleving.
Samen met Hogeschool Windesheim en Radicaal Anders ben ik, samen met Bert de Reuver wel bezig om scholen in het voortgezet onderwijs op dit punt te helpen. Omdat alle jongeren er mee te maken hebben. we doen dit vanuit http://www.k-next.nl
Opvallend: in onze alliantie bleken we met vier theologen te zitten! En een godsdienstwetenschapper.