De kerstboom en andere fantoomtradities

Wat er niet klopt, is ten slotte het idee dat de kerstboom symbool staat voor onze nationale christelijke identiteit. Van de kerstboom is bekend dat die rond 1500 in Oost-Europa gebruikt werd. Natuurlijk waren er in IJsland, Egypte, Rome en elders al veel eerder midwinterbomen, maar vanaf die tijd is het met een christelijke boodschap geladen. Later waren het rijke Duitse families die er een in huis neerzetten. Rond 1800 namen emigranten het mee naar Amerika waar het even later gecommercialiseerd werd. In Nederland waren het in de negentiende eeuw de zondagsscholen die rond kerst een boom neerzetten om daarmee kinderen aan te spreken, hoewel veel kerken (protestants en rooms-katholiek) lange tijd ernstige bezwaren hadden tegen dit teken van Germaans heidendom.

De Cristelijke Encyclopaedie voor het Nederlandsche Volk van 1929 wijdde er bijvoorbeeld een hele pagina aan. “Wel heeft men dat heidensche symbool godsdienstig getint en met een Christelijk kleedje omhangen, maar hoeveel zinspelingen op Christus men hier ook maken moge, ’t is slechts menschelijk verzinsel, sterk afstekend tegen de schoone, diepe symboliek der Heilige Schrift.” “Hij is het pronkstuk op het Kerstfeest van de Moderne Zondagscholen. Het meest wordt hij in eere gehouden in kringen, waar men met het geloof aan het groote wonder van Bethlehems kribbe geheel gebroken heeft.” “Voor de Gereformeerden is die denneboom in de huiskamer en op het Zondagsschoolfeest contrabande.”

Dus: de kerstboom is niet christelijk en niet Nederlands, de koning doet zijn kerstboodschap al jaren zonder kerstboom, en er zijn er maar weinigen die er door gekwetst zouden zijn als de boom er wel was.

Het deed me sterk denken aan de reacties die we op de Vrije Universiteit kregen toen we aankondigden dat er half december een Lichtjesfeest zou worden georganiseerd. Geïnspireerd door Kerst, Chanoeka en Divali zouden we met elkaar licht en inspiratie vieren. De natuurkundige Kjeld Eikema vertelde over zijn fascinatie voor licht en dominee Samuel Lee, theoloog des vaderlands, hield een onvervalst christelijke kersttoespraak. Zowel op de VU als daarbuiten leidde de aankondiging tot ophef omdat de VU haar christelijke wortels zou verzaken, kerst zou inruilen voor vaag diversiteitsfeest, enzovoorts. Zelfs GeenStijl schreef er een leuk stukje over. Collega’s vroegen of ze voortaan ook op de afdeling geen kerst mochten vieren. Alle ophef verdween als sneeuw voor de zon toen een dag later bleek dat de kerstmarkt en kerstreceptie gewoon doorgingen. GeenStijl voegde een update toe: “UPDATE: Goed nieuws! KERST OP DE VU GERED!

Eerder schreef ik hierover al (samen met organisator Miranda van Holland): “De boosheid over het verdwenen kerstfeest kwam een beetje laat. De VU organiseert al jaren geen centraal kerstfeest meer omdat er geen animo voor was. En mensen die daarbij dachten aan de goede woorden die de universiteitspastor dan altijd sprak, keken vreemd op toen ze hoorden dat ook die functie al jaren niet meer bestaat.”

Het patroon is hetzelfde: vrees en boosheid over het verlies van symbolen van onze identiteit, terwijl de inhoud van die identiteit kennelijk niet zo relevant is. Je maakt je druk over een kerstboom die er al vele jaren niet staat en over een kerstviering die al jaren is afgeschaft maar die je kennelijk niet gemist hebt omdat je toch al niet ging. Fantoompijn is het. Dat wil zeggen: pijn over een geamputeerd deel van jezelf dat je projecteert op een plaats waar het niet meer is. Voor mij zegt de ophef dan ook vooral iets over de leegte die we kennelijk met elkaar ervaren. Het zijn mooie illustraties van wat Dominique Moïsi schrijft in zijn boek “De geopolitiek van emoties”: in het westen is de dominante emotie verdriet om wat we verloren hebben. Daar kun je nostalgisch of boos van worden, maar de echte vraag is wát we dan precies verloren hebben.

Ging het ze maar om de christelijke traditie, zou je bijna zeggen. Dan konden we met elkaar het gesprek aangaan over de christelijke waarden van naastenliefde en barmhartigheid en zorg voor de schepping. Of ging het maar om de Nederlandse traditie van het verwelkomen van migranten. Ik vrees dat de leegte die we ervaren vooral dit is: we hebben geen gedeelde waarden meer en grijpen daarom terug op lege vormen, op een on-Nederlands nationalisme en op de schijn van eeuwenoude tradities. Daar helpt geen kersttoespraak tegen, met of zonder boom.