Dat blijkt uit de tekstindeling. Toen de Engelse bisschop Stephen Langton achthonderd jaar geleden de Bijbel in genummerde hoofdstukken verdeelde, zette hij een streep na de zesde dag: hier eindigt Genesis 1. De zevende dag schoof door naar hoofdstuk 2. Zo werd wat bij elkaar hoort uit elkaar getrokken. Deze amputatie weerspiegelt een uitleg waarin alle aandacht uitgaat naar het hoogtepunt: wijzelf! Wij mensen, het beeld van God, de hoogste levensvorm.
Wie die hoofdstukindeling even wegdenkt en de opbouw van de oorspronkelijke, Hebreeuwse tekst serieus neemt, ziet een ander verhaal. Een verhaal met een schema van zes scheppingsdagen, dat toewerkt naar de zevende dag: de ‘sabbat’ of rustdag. Díe wordt door God op een voetstuk gezet. Die dag wordt, zo vertelt het scheppingsverhaal, als enige ‘geheiligd’ en staat daarmee symbool voor de orde die God in de schepping legt. Daarmee maakte dit oude scheppingsverhaal destijds een veelzeggend statement. In de Oudheid, in een wereld waarin het koningschap hét symbool en fundament van orde was, kwam Genesis met een tegenverhaal. Niet het koningschap verbindt hemel en aarde en garandeert zo de orde op aarde, maar de zevende dag. De Israëlieten, de eerste lezers van dit verhaal, begrepen wat dit betekende: een op de sabbat georiënteerd leven weerspiegelt de ‘scheppingsorde’, de ideale wereld uit Genesis 1 en 2. De sabbat was het symbool en ankerpunt voor de manier waarop het volk Israël als heilig volk zou leven. Die dag betekende veel meer dan één dag in de week pas op de plaats maken. Zij stond voor een nieuwe, tegendraadse sociale ordening. Een ordening waarin mens, land en dier waren opgenomen in een heilzaam verband.
Heersen tot zegen van alle schepselen
Toen de zevende dag werd losgekoppeld van de zesdaagse schepping, werd het verhaal in feite herschreven. En die interpretatie van het verhaal ging een eigen leven leiden, wat doorwerkt tot op de dag van vandaag. Genesis 1 eindigt met de bekende opdracht aan de mens om te ‘heersen’ over dier en aarde. Zet je een streep na de zesde dag, dan staat het heersen op zichzelf. Dan draait het puur om hiërarchie: God stelt de mens boven de andere levensvormen.
Zo is het Bijbelse verhaal eeuwenlang gelezen en toegepast, zoals ook Martha Nussbaum beschrijft in haar recente boek ‘Gerechtigheid voor dieren’. Die toepassing sloot perfect aan bij de ‘scala naturae’, de rangorde van levensvormen volgens de Griekse filosofen, met de mens als topstuk. Maar wie de zevende dag uit Genesis herontdekt, ziet dat het ‘heersen’ van de mens in dienst staat van de scheppingsorde rondom de sabbat. Heersen is dan geen vrijbrief, maar een unieke opdracht om Gods orde op aarde te handhaven tot zegen van alle schepselen. Zo zie je maar: zelfs de bekendste Bijbelverhalen zeggen soms niet wat je dacht.
Matthijs de Jong is hoofd vertalen bij het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap. Op 3 februari hield hij zijn oratie als bijzonder hoogleraar Bijbelvertalen aan de Vrije Universiteit Amsterdam, waarin Genesis 1 een belangrijke rol speelt. De oratie is hier gepubliceerd. Dit stuk stond op 4 februari 2023 online en is opnieuw geplaatst in het kader van de Nieuw Wij Zomerherhalingen.
Wat een goeie exegese! Dank!
En toen ik de aanhef las, dacht ik meteen:
En zeker de man is niet het hoofd der schepping!
Mannelijk en vrouwelijk schiep ZHij hen, in (!) Gods beeld en gelijkenis.
Oh, wat heeft het patriarchaat daar een afschuwelijke interpretatie van gegeven! Die man, die in het volgende scheppingsverhaal Eva het woord laat doen, heel intelligent van haar en heel sluw van hem. En dan krijgt zij de schuld. Maar in het verhaal krijgen beiden de schuld en beiden moeten de wijde wereld in. Een mens kan nu eenmaal niet eeuwig blijven spelen en niks doen, toch?