De fabel schoot opeens in mijn gedachten toen het afgelopen week weer even ging over ‘voltooid leven’. Tweede Kamerlid Pia Dijkstra (D66) diende het wetsvoorstel in dat het mogelijk zou moeten maken om mensen een vrijwillige dood te laten sterven wanneer zij hun leven voltooid achten.
Het gaat mij niet zozeer om het feit dat mensen een recht hebben op het doen van een verzoek op de ander om hen te laten sterven wanneer het leven zich slechts als uitzichtloos en ondraaglijk toont. Het gaat mij ook niet om de vraag of het besef een voltooid leven te hebben uitzichtloos ondragelijk lijden met zich meebrengt. Waar ik het met u over wil hebben, is over de vraag of een leven ooit ‘voltooid’ kan zijn.
Vervuld
Voltooiing doet vermoeden dat er iets is afgerond, als ware het leven een project. Mensen lijken te werken en te leven naar een ‘plot’ toe, waarvan de vervulling zich vaak vooral afspeelt in de ‘middenfase’ van het leven. Dat hoeft niet persé één plot te zijn, liefst eigenlijk zelfs meerdere. We stichten een gezin, we werken, we hebben lief, we ontspannen, we leren een leven lang tot het moment waarop alles wel zo beetje vervuld lijkt te zijn.
Achter deze opvatting van leven als een plot gaat de idee van morele identiteit schuil die de filosoof Michael Walzer ooit de ‘career self’ heeft genoemd. Het leven als ‘career’ is een leven dat zich kenmerkt door bewuste keuze en controle, als een individuele prestatie. De term ‘career’ verwijst niet noodzakelijkerwijs naar een betaalde carrière of loopbaan, hoewel een betaalde baan vaak wel degelijk het object van een ‘career’ is. Datgene wat het leven tot een ‘career’ maakt, is datgene wat de persoon heeft bereikt en waartoe hij zelf heeft gekozen.
De nadruk ligt daarbij op keuze en autonomie, op zelfbepaling en zelfdefiniëring middels eigen gekozen projecten. Kortom, een waarde- en betekenisvol leven is een leven dat autonomie en onafhankelijkheid, eigen initiatief en controle bevat. Ook de moraalfilosoof Bernard Williams spreekt over constitutieve projecten die het antwoord zijn op de vraag waarom we überhaupt doorgaan met leven. Levensprojecten die ons individuele leven dus zin en betekenis geven.
Voltooid leven als begrip past daarin naadloos. Op het moment dat je levensprojecten zijn afgerond, dan is het leven voltooid, zo lijkt het.
Onverwachte wendingen
Naarmate ik ouder word, besef ik meer en meer dat het leven zich niet laat lezen als een samenhangend verhaal richting een zich ontvouwend plot. In ieder geval niet een plot dat resultaat is van mijn eigen keuzen. Dat wat het leven voor mij waardevol maakt, ligt nu juist niet in die zelfgekozen zelfbepaling.
Meer en meer kenmerkt het leven zich door onverwachte wendingen, tegenstrijdigheden, toeval, niet-gekozen verbintenissen en onontkoombare kwetsbaarheid. Ervaringen die het leven diepte en glans geven. Vaak ook in de confrontatie met onze kwetsbaarheid ontdekken we niet eerder ervaren verbintenissen die van nadrukkelijke waarde kunnen zijn en die als het ware onze individualiteit overstijgen.
Tastend, ervarend en zoekend leven we ons leven in de hoop dat het – zonder onze opzet – de contouren heeft van een beeld. Het liefst van een ooievaar die nieuw leven brengt, iedere dag weer.
