De rol van de islamitische beweging Al Adl bij de Marokko protesten

Net voor de demonstratie in Rabat had ik al wat uitspraken van Mohamed Abbadi, de leider van Al Adl op mijn blog samengevat en vertaald. Toen ik dat op 9 juni schreef wist ik nog niet dat Al Adl mee zou doen aan de demonstratie in Rabat, twee dagen later. De uitspraken die Abbadi deed waren vooral een typering van wat er in zijn ogen mis is in Marokko, hij vermeldde niet hoe hij met zijn beweging Marokko wil veranderen.

Het is niet eenvoudig om een goed beeld te krijgen van het maatschappijbeeld dat Al Adl voor ogen staat.

Er zijn de geschriften van oprichter Sheikh Yassine. Hij was geïnspireerd door het succes van Ayatollah Khomeini in Iran. Al Adl wil niet dat een leider (koning) door erfopvolging uit een bepaalde familie komt, hij wil niet dat de leider een soort goddelijke status heeft, en ook het geestelijk leiderschap van de huidige Marokkaanse koning, die bevelhebber der gelovigen (amir al‑mu’minin) is, wordt door Al Adl afgewezen.

De beweging zet sterk in op onderwijs. Sheikh Yassine was eerst zelf onderwijzer en inspecteur van het onderwijs voordat hij zich op het spirituele pad begaf. De verandering van de samenleving dient via het onderwijs te geschieden, met name via de universiteiten. Al Adl is heel sterk vertegenwoordigd in de nationale studentenvakbond.

Hier is misschien sprake van een parallel met de Gülenbeweging in Turkije. Toen enkele maanden geleden een aantal leden van Al Adl uit overheidsdienst werden ontslagen heb ik al getwitterd of dit betekende dat er ‘Turkse toestanden’ in Marokko dreigden te ontstaan.

Ik vond een Engelstalig interview op Youtube met een vooraanstaand lid van Al Adl, Abdelouahed Moutawakil die aan een Britse universiteit is gepromoveerd. Hij wordt door het Brookings Instituut geïnterviewd. Het interview is uit oktober 2016, dus net voor de onrust in de Rif begon, maar toch zeer recent.

Eigenlijk zegt Moutawakil niet veel inhoudelijks, terwijl hij wel voortdurend zegt: “let’s talk about content”. Zijn boodschap komt erop neer dat er in Marokko een autoritair regime regeert. Al Adl wil, samen met andere organisaties, komen tot een verandering van de samenleving. De burgers moeten daarbij vrij zijn om hun leider te kiezen en hun vertegenwoordigers. Al Adl wil niets opleggen aan de bevolking.

Of je het een republiek of een kalifaat noemt maakt volgens Moutawakil niet uit, het gaat immers om de inhoud. Maar over die inhoud horen we dus niet zo veel uit zijn mond.

Op Hespress is een video‑interview te vinden met de woordvoerder van Al Adl, Fathallah Arsalane, dat op de site van Al Adl volledig in het Arabisch is uitgeschreven. Ik heb dat interview doorgelezen en wil er de volgende punten uitlichten:

• De eisen van de Rif‑beweging, maar ook van andere bewegingen draaien om werkgelegenheid, onderwijs en gezondheidszorg. En men heeft genoeg van de corruptie, despotisme en de ‘rentier state’ (staat die voor zijn inkomsten onafhankelijk is van belastinginkomsten van het volk, en daardoor ook geen verantwoording hoeft af te leggen; JH). We willen waardigheid en menselijkheid voor alle burgers van Marokko.
• Volgens Arsalane is er geen sprake van een afscheidingsbeweging in de Rif, de staat roept dit om de echte problemen te verhullen. We willen democratie, vrijheid en rechten en een eerlijke verdeling van de inkomsten. We willen een grondwet waarover we zelf kunnen meebeslissen, niet een grondwet die ons van hogerhand wordt gegund.
• Over de religieuze functie van de koning zegt Arsalane niet veel: dat is een andere discussie op basis van de fiqh (religieus recht) maar we praten nu over politiek. Overigens maakt ook de staat een ontwikkeling door want er wordt nu ook gesproken over joden en christenen als gelovigen onder het bevelvoerderschap van de koning (de reeds genoemde amir al‑mu’minin).
• Al Adl heeft geen politieke vleugel (partij) omdat de staat ons dat niet toestaat. Alleen wie het spel meespeelt mag een partij oprichten.
• De huidige protestbeweging is een voortzetting van de 20 Februaribeweging uit 2011.
• Wij hebben destijds het referendum over de nieuwe grondwet geboycot want het was ons duidelijk dat de staat boven de wet staat in die grondwet.
• De staat moet nu structurele oplossingen vinden voor de problemen van de bevolking want zo kan het niet doorgaan. Deze generatie is niet bang iets te verliezen want ze bezitten niets. Als er nu niets gebeurt, komt er later weer een opstand en niemand weet hoe heftig die zal zijn.
• Is geloven iets dat de staat je toestaat, of is het een recht? Wat in de moskee in El Hoceima is gebeurd is het bewijs dat de mensen niet langer accepteren dat het geloof op zo’n manier wordt ingezet door de staat.’

Maar ook Arsalane zegt in het interview niet veel over het maatschappijbeeld dat hem en de beweging voor ogen staat. Er wordt hem gevraagd naar de rol van de Sharia in de samenleving volgens het model van Al Adl maar daarover blijft hij ook vaag: “dat valt samen met ons politieke standpunt: De Sharia zegt dat er geen absolutisme mag zijn en geen corruptie of onrecht of diefstal van eigendommen. Wat de Sharia vraagt, vraagt de hele wereld, en dat is niet strijdig met de islam.”

Op één punt is hij wel vrij concreet, de zogenaamde ‘drie nee’s’ van Al Adl: Nee tegen geweld, nee tegen buitenlandse inmenging, nee tegen geheimhouding.

Op de site van Al Adl staat onder de rubriek ‘wie zijn wij’ een serie van zes documenten die gezamenlijk de grondbeginselen van Al Adl weergeven. Het is bij elkaar een document van ongeveer tienduizend woorden en daarmee waarschijnlijk uitgebreider dan de programma’s van veel Marokkaanse politieke partijen. 

Ik heb het doorgebladerd en één hoofdstuk geheel doorgelezen, namelijk het hoofdstuk ‘Het nagestreefde politieke systeem’. Hierin stelt Al Adl dat democratie is gebaseerd op een aantal principes die ook Al Adl wil realiseren, maar dat er een belangrijk element ontbreekt: het geloof.

Democratie biedt de mensen geen uitweg uit het grootste onrecht: ongeloof (kufr). Hun grootste bezwaar tegen democratie is de scheiding tussen kerk en staat. Voor hen is het toppunt van vrijheid dat zij dienaren van Allah mogen zijn. Ze onderschrijven hierbij de volgende begrippen: politieke pluriformiteit, afwisseling van de macht, soevereiniteit van het volk, scheiding der machten en suprematie van de wet, universele vrijheden, een verbindend manifest dat door het volk moet worden bevestigd middels een referendum, betrekkingen met binnenlandse en buitenlandse partners, maar heel concreet zijn deze principes niet uitgewerkt.

Zo staat nergens wat de positie en rol van de godsdienst in de maatschappij zou moeten zijn. Of men het Iraanse voorbeeld zou willen volgen, waarbij een raad van geestelijken boven de politiek staat en bijvoorbeeld alle kandidaten voor politieke functies mag (af)keuren. In Iran heeft een religieuze klasse de mogelijkheid gekregen zijn religieuze stempel op alle aspecten van het beleid te drukken.

Een columnist op de site Hespress presenteerde citaten uit een intern document van Al Adl dat iets meer een inkijkje geeft in de denkwijze van de leiders van de beweging. Met name over hun ideeën hoe de samenleving geleid moet worden.

Ik doe hier een poging het samen te vatten. Het is een sterk religieus geïnspireerd discours: Het kalifaat (khilâfah) is een wederopstanding van de moslimstaat en haar kracht. Zoiets als de Europese Unie die een politiek, economisch en militair blok vormt. Met andere woorden, men denkt aan een groter verband dan alleen Marokko.

Het is duidelijk dat Al Adl met deze punten de basis van het gezag van het Marokkaanse koningshuis betwist. Er is voor hen geen basis om de religieuze rol van de koning als bevelhebber der gelovigen te erkennen. Dynastieën zijn sowieso uit den boze, de profeet daar immers ook geen voorzieningen voor getroffen.

Als een dergelijke discussie wordt toegestaan is het hek van de dam, zo moet men denken in hooggeplaatste kringen. Voor de duidelijkheid: de Alawietendynastie is de naam van de dynastie, het betekent niet dat ze Alevieten zijn zoals de Assad-clan in Syrië of de Alevietenminderheid in Turkije.

Hoe we hun staatsvorm moeten noemen is volgens Al Adl niet belangrijk. Republiek, kalifaat, what’s in a name? Het gaat om bepaalde grondbeginselen, en die worden uit de bovenstaande citaten wel duidelijk. En men denkt dus groter dan alleen Marokko getuige het voorbeeld van de EU (maar ook de VS worden als voorbeeld genoemd van een verbond van staten).

Stel dat de ideeën van Al Adl in Marokko in praktijk zouden worden gebracht, zouden we daar bang voor moeten zijn? Er zijn analisten die stellen dat Al Adl de democratie wil gebruiken om haar af te schaffen, zoals het FIS dat begin jaren 90 had willen doen in Algerije, maar waar een stokje voor gestoken werd.

Ik constateer dat Al Adl in zijn communicatie niet altijd duidelijk maakt wat hun concrete plannen zijn. Het feit dat de islamitische republiek Iran, gesticht door Ayatollah Khomeini, als inspiratie heeft gediend voor de opvattingen van Al Adl is ook geen aanbeveling voor een ieder die een seculiere democratische staat voorstaat, waarin vrijheid van godsdienst uiteraard één van de grondrechten is. Blijft diezelfde vrijheid van godsdienst voor anderen wel overeind als Al Adl het voor het zeggen zou krijgen? Of het recht om geen godsdienst te hebben?

We zullen zien wat de ontwikkelingen in Marokko de Marokkanen zullen brengen.