Soms voel ik me verlegen over Nederland, maar je kunt het ook schaamte noemen. Hoezo? Nederland geldt als land van zeevaarders en handelaars, land van de West-Indische en Oost-Indische compagnie, waar al het geld voor onze huizen aan de grachtengordels vandaan komt. Nederland geldt als een tolerant land waar eeuwenlang al vluchtelingen welkom zijn, waar vrijheid hoog in ons rood-wit-blauwe vaandel staat, denken we. Maar zien we ook wat er nu mis gaat? Kijk naar de debatten over de toeslagenaffaire en het vluchtelingenbeleid of lees Revolusi van Van Reybroeck en in een paar tellen staat het schaamrood op je kaken.
Graag verwijzen wij dan door naar een andere schuldige, dat begon al bij Adam en Eva: ‘Ik? Ik niet hoor, zij deed het.’ ‘Nee, ik was niet, het was de slang!’ Op de afgebeelde oude miniatuur (Grandvalbijbel, 840) wijst ieder naar de volgende… Vol schaamte staan de naakte hoofdrolspelers er beiden met hun vijgenblad bij maar onderwijl wordt ieders schuld naar elders verwezen (zie de wijzende vingers) en de eigen verantwoordelijkheid ontweken. Toch werd die oude paradijsschuld eeuwenlang alleen bij Eva gelegd met als gevolg dat vrouwen altijd in het verdachtenbankje zaten, gecontroleerd en afgezonderd moesten worden.
Er kon immers van alles gebeuren als je vrouwen vrij liet. Religies hebben daar ijverig aan bijgedragen. Vrouwen waren overal gedwongen om met een masker van onbesproken, zuiver gedrag te lopen. Ze kregen zelfs een kuisheidsgordel om. Waarom moest eigenlijk alleen Eva zich blijven schamen?
Wat is schaamte? Het gebeurt plotseling, het geeft een kleur: opvlammend rood. Het is een onprettig moment dat zo snel mogelijk opgelost moet worden en vergeten. We zetten direct ons masker op, praten over kritiek of eigen fouten heen, doen of er niets gebeurd is en nemen geen verantwoordelijkheid. In de dierenwereld verbergt een shyshark zich zo (van angst): wanneer deze kleine haai aangevallen wordt, krult hij zich op en slaat zijn staart voor zijn ogen. Zo lossen mensen ook hun eventuele schaamte op, door als het ware hun ogen te bedekken met hun houding. Dan denken ze dat niemand meer ziet wie zij werkelijk zijn. Sommigen spelen anoniem hun agressieve rol op sociale media, het moderne masker van deze tijd, maar een blos, een onhandig woord kan hen verraden.
Wij lopen gemaskerd over onze straat
of soms bewegen wij ons digitaal
het scherm verbergt ons en ons gelaat
wij zijn onzichtbaar denken wij
maar weten niet wat de Ander van ons ziet (FD)
Schaamte speelt een belangrijke rol omdat het helpt een fout echt toe te geven. Een eerlijke (zelf)kritiek, en dat is meer dan alleen sorry, kan jou juist uit die schaamte bevrijden. Vooral ook via de ander, die ziet wie jij ook bent, ondanks je fouten. Er ontstaat een vorm van catharsis door schuld te belijden (‘Mea culpa, mea culpa…’) en er vervolgens echt iets aan te doen, waarna het leven weer door kan gaan. Van schaamte naar schuld belijden, naar verantwoording nemen, dan nemen gedane zaken een goede keer…
